„Нашите момчиња“ – од Македонија

Минатата сабота на ова место пишувавме за една изложба во градот Гдањск која го стресе полското општество. Со таа изложба во Музејот на Гдањск, отворена во јули годинава, нацијата отворено беше соочена со работите кои беа премолчувани од 1945 година до денес.  Проектот на Музејот на Гдањск наречен „Нашите момчиња” зборува за 450.000 Полјаци кои биле принудени да му се приклучат на Вермахтот и да се борат за Третиот рајх за време на Втората светска војна. Тоа предизвика остри протести од десницата, па дури и обвинувања за национално предавство, демонстрации пред музејот, но други инсистираат дека земјата треба да се соочи со своето болно минато. И да каже какво било минатото, па колку и да било трауматично од денешна гледна точка.

Во минатиот текст стоеше дека денеска ќе пишуваме за тоа дали Македонија може да се соочи со своето болно минато, во време кога не може да најде излез од ќор-сокакот на европскиот пат поради францускиот предлог и неисполнетиот услов за внесување на Бугарите во уставот.

Историските факти се генерално познати, но главно се премолчувани поради различни причини. Како што осум децении беше премолчувано во Полска. Насловот на изложбата во Музејот во Гдањск, „Нашите момчиња”, не е случаен. Авторите се повикале на фразата „Ons Jongen”, што Луксембуржаните – принудени да служат во Вермахтот за време на војната – ги нарекувале своите најблиски испратени на фронтот. „За многу семејства од Померанија, ситуацијата беше слична. Тоа не беше идеолошки избор, туку форма на преживување. Ова беа луѓе од тука, и затоа ‘нашите момчиња’. Нивните семејства живеат тука – во Померанија – денес”, напишаа кураторите на изложбата.

Колку Македонци биле мобилизирани во бугарската армија?

Има сериозни разлики меѓу ситуацијата во Полска (каде беа убиени шест милиони луѓе за време на војната) и таа во окупираната Вардарска Македонија, а и Егејска Македонија. Од овде регрутираните луѓе не беа испраќани на фронт на некое друго место (освен во некои ретки случаи). Оние што беа мобилизирани во бугарската армија или како полицајци служеа во окупаторските сили. Колкав бил тој број е тешко да се каже. Историчарот Александар Литовски вели дека таа бројка може да се движи дури и до 50.000 луѓе. Тој во изјавата за Дојче веле вели дека кога царска Бугарија ја извршила анексијата почнала да врши мобилизација за својот армиски состав. Но никој не може со точност да каже колкав бил овој број.

Тој посочува дека бугарската „Википедија“ пишува оти „бројката во воените единици во регионот до 1943 година изнесуваше 22.000 војници и офицери, а потоа достигна 32.000 луѓе. Воените единици беа пополнети претежно од македонски Бугари од регионот“. Според него, терминот „Македонци“ е непрецизен, бидејќи при мобилизацијата во бугарската војска биле опфатени и други националности кои живееле во Вардарскиот дел на Македонија. Литовски додава дека мобилизираните лица за бугарската војска немале избор – како и во секоја друга војска: или ќе се јавеа на поканата за мобилизација или ќе одговараа како дезертери. Тој вели дека 15. дивизија на бугарската војска со околу 70 отсто била составена од локално население.

Ова е еден дел од приказната. Другите делови го дополнуваат ова регрутирање на Македонците во бугарските окупациски сили. Според одредени пописни документи во окупираниот дел од Македонија од страна на Бугарија (без западна Македонија) имало околу еден милион жители. Ако бројката на регрутирани лица во војската и полицијата изнесувала околу 40.000 тоа значи дека секое дваесетто, триесетто семејство имало имало свој член во окупациските сили. Што принудно, што доброволно, што поради егзистенцијални причини, што од идеолошки побуди. Има огромен број семејства во Македонија кои сѐ уште во кутии и долапи чуваат фотографии на своите предци кои поради овој или оној начин биле дел од бугарските сили. И тие фотографии се дел од нивните семејни тајни, приказни од едно време-невреме. Замислете само сто-двесте фотографии да бидат поставени во некоја изложба за „нашите момчиња“ од „бугарското време“. И тоа сега кога недовербата меѓу двете држави е на највисоко можно ниво поради блокадите на официјална Софија.

Професорот од Правниот факултет, Ненад Марковиќ, во изјава за Дојче веле нагласува дека „политичкиот момент во кој би требало да ја отвориме темата за тоа колку македонски војници служиле во бугарската армија во Втората светска војна не може да биде полош. Затоа што каква било објективна историска анализа би била контаминирана со токсичноста на билатералните политички односи, односно би била крајно исполитизирана веројатно од обете страни, а веројатно и злоупотребена од Бугарија“.

Повеќе проблеми отколку корист

Марковиќ додава дека втората работа која би била проблематична е тоа „колку одредени семејства би сакале да ги споделат нивните семејни истории во еден ваков контекст. Иако никој апсолутно не осудува, ниту пак гледа негативно на тоа што одредени наши предци, дедовци, прадедовци служеле во некои од странските војски. Во Македонија тоа бил чест пример – многу странски војски поминале низ Македонија, многу регрутирале, многу мобилизирале и не е ништо страшно или скандалозно да се видат нашите предци во туѓи униформи”.

Тој е скептичен дека би било возможно во овој момент собирањето на тие материјали, евентуално и дека нивната презентација низ една објективна историографска призма. И заклучува: „Ваквиот напор да се направи една изложба, по примерот на онаа во Полска, би донел повеќе проблеми отколку корист. Иако историјата треба да се објективизира со она што се историски факти, без притоа на тие историски факти да им се суди од денешна перспектива и да се претставуваат во погрешно историско светло“. На пример, како да се толкува фактот што убиениот стражар пред Участокот во Прилеп на почетокот на востанието на 11 октомври 1941 беше човек од Смилево.

Има логика во ова објаснување на професорот Марковиќ, но има логика и во фактот дека илјади луѓе кои биле дел од бугарските окупаторски сили избегале од нивните воени единици и голем дел од нив се приклучиле на партизаните. Важен дел од нив не биле мобилизирани само во окупациските сили во Вардарска Македонија, туку биле однесени во воени единици и далеку на истокот на Бугарија, до Црно Море. Некои од тие што избегале се притаиле и се криеле во нивните домови избегнувајќи ги рациите. Тоа зборува во голема мерка за разочарувањето што настапило многу брзо по доаѓањето на бугарските војски во Вардарска Македонија, кое за голем број нејзини жители во прв момент изгледало како некој вид ослободување од српското владеење од 1918.

Да видиме што велат фактите и тоа пренесени од американскиот историчар Маршал Ли Милер кој во 1975 година ја објави книгата „Бугарија во Втората светска војна“ во издание на Универзитетот Стенфорд во Калифорнија. Оваа книга со документи од многу тајни архиви и лични сведоштва опишува што се случувало во Бугарија од септември 1939 до септември 1944 година. Во делот „Окупација на Македонија“ Милер меѓу другото пишува:

„Ниту еден збор немаше повеќе магија за бугарскиот народ отколку ‘Македонија’.  Оваа сурова и неплодна територија на денешна јужна Југославија и северна Грција беше главната причина за вмешаност на Бугарија во две неуспешни војни – Втората балканска војна и Првата светска војна – и беше главен фактор во бугарската политика за време на 1920-те и раните 1930-ти, кога политичките групи се убиваа едни со други на улиците на Софија околу тоа. Сепак, кога Бугарија конечно ја окупираше Македонија во 1941 година по операцијата ‘Марита’, таа долго посакувана земја стана само уште една провинциска област во бугарската држава.

Брзо разочарување по првиот ентузијазам

Кога германските трупи напредуваа во Вардарска Македонија во април 1941 година, Македонците ги дочекаа победниците со голем ентузијазам. Толпи во Скопје, главниот град на провинцијата, покажаа транспарент кој, парафразирајќи го германскиот слоган, го поздрави обединувањето на Македонија и Бугарија: ‘Еден народ, еден цар, едно царство’. Граѓаните уште побурно ги дочекаа бугарските трупи кои влегоа во Македонија на 19 април 1941 година. Топлиот прием што им го дадоа на бугарските војници беше во најголем дел резултат на македонското незадоволство од три децениската доминација на Србија. Административната бруталност, српскиот шовинизам, политичката корупција и економската експлоатација беа пофлагрантни во Македонија отколку во кој било друг дел на Југославија. Затоа не беше изненадувачки што многу Македонци ги бодреа Бугарите кога влегоа. Еден жител на Скопје подоцна објасни: ‘Се разбира дека аплаудиравме; тогаш не можевме да знаеме дека Бугарите само ќе ги повторат сите грешки што ги направија Србите’.

Разочарувањето дојде брзо. Бугари, а не Македонци, ги заменија протераните српски службеници и ‘дури и Македонците што беа во егзил кои се враќаа изгледаа како странци’. Сите прашања што беа важни беа решавани во Софија. Бидејќи примитивните услови на регионот го направија непожелно место за служење администрацијата беше екипирана со преместувања од други владини агенции. Во извештајот на германското разузнавање во октомври 1942 година се забележува:

‘Македонците, кои за време на југословенското владеење го оценуваа сето што е бугарско со воодушевување, сега се премногу разочарани откако се запознаа со целосно корумпирана, како и неспособна бугарска администрација’.

Особено разочарани беа оние Македонци кои очекуваа културна и јазична автономија. Властите ги отфрлија сите тврдења за македонската културна посебност и ‘ги третираа домородните како заостанати Бугари’. Тежок акцент беше ставен на образованието како средство за бугаризација. Новата наставна програма во македонските училишта силно ги нагласи бугарските теми и ја потисна употребата на македонскиот јазик. Употребата на бугарскиот јазик во училиштата предизвика зголемено противење и стана место за собирање на дисиденти Македонци иритирани од други аспекти на окупацијата”.

Независно од Маршал Ли Милер и познатиот бугарски историчар Стефан Дечев дава слични оценки. Во еден текст за Радио Слободна Европа Дечев пишува:

„Во првите месеци од војната, постоеше одредена симпатија за антиверсајската политика на Хитлерова Германија и за ‘браќата Бугари’. Како резултат на тоа, по поразот на Југославија, може да се каже дека популарноста на Хитлер покрај Вардар беше многу поголема отколку во самата Бугарија. На 19 април и во следните денови, бугарската Петта армија влегува во Вардарска Македонија. Во тој момент, мнозинството од населението ја пречекало на пријателски начин. Дури и во 1943 година, размислувајќи за слабиот интензитет на отпорот тука против бугарската влада, Светозар Вукмановиќ-Темпо, испратен од Тито, се присети како во април 1941 година ‘бугарските окупатори, па дури и Германците, биле пречекани со цвеќе од народот’.

Сепак, автономистичките чувства се покажаа посилни отколку што сакаше Софија и во следните месеци бугарските власти почнаа да ја губат почетната доверба.

Дури и полицијата стави под надзор многу стари вмровци, како што се Димитар Чкатров, Димитар Ѓузелев, браќата на Иван Михајлов, вдовицата и ќерката на Тодор Александров, Борис Дрангов и други. Заканата од ‘автономизам’ се провлекува како црвена линија низ многу бугарски полициски архивски документи, кои сведочат за ‘ладењето на локалното население кон официјалните тела’, за агитациите меѓу нив во корист на ‘автономна Македонија’, за растечкото ‘лошо расположение против бугарските власти’“.

Неодамна, во интервју за порталот „Рацин“ поранешниот премиер и професор на Правниот факултет, Владо Бучковски, изјави дека македонската држава за градење на добрососедство досега требаше да го почне процесот на правна рехабилитација на неколку битни личности од поновата историја, битни семејства и за она што го делат заеднички Македонија и Бугарија.

„За мене би било исклучително важно да дојде до правна рехабилитација на семејството на Венко Марковски, правна рехабилитација на семејството на Богдан Поп Ѓорчев, да дојде до правна рехабилитација на Димитар Ѓузелов (татко на извонредниот ерудит и писател, академик Богомил Ѓузел – н.з.)“.

Што велат некои факти за филозофот Димитар Ѓузелов, кој за време на окупацијата беше директор на Радио Скопје. И за една амблематична средба на видни Македонци во летото 1942 година во Скопје (три месеци пред царот Борис да дојде во градот) на која се расправало за положбата на Македонија под бугарска окупација.

Димитар Ѓузелов и другите

Историчарот Стефан Дечев во еден текст од 2022 година, повторно во Радио Слободна Европа, меѓу другото, го пишува ова за незадоволството во окупирана Македонија:

„На 4 и 5 јули 1942 година, во домот на инженерот Димитар Чкатров во Скопје се одржа состанок на активисти од различни делови на Вардарска Македонија. Беше дискутирана ситуацијата по нејзиното припојување кон Бугарија во април 1941 година. Многу од присутните беа членови на Македонската младинска тајна револуционерна организација (ММТРО) и беа судени за време на познатото Скопско студентско судење од 1927 година.

Меѓу претставените на состанокот беа раководителот на Радио Скопје Димитар Ѓузелев, роден во Дојран, инженерот Тома Кленков од Свети Николе, Константин Ванов, градоначалник на Велес, д-р Борис Светиев, окружен лекар на Битолско, Христо Паунчев, помошник градоначалник на Охрид, Сотир Тренчев од Ресен; Богдан Поп Ѓорчев од Велес, Христо Сеизов од Кавадарци, Евтим Бојчев од Неготино, д-р Тодор Гичев од Штип, Павле Гичев и Коце Кратовалиев од Скопјe, Стерју Боздов од Крушево, Кирил Миљовски од Ресен и други.

На крајот од вториот ден, состанокот изготви завршен документ, во кој едногласно беше констатирано дека ‘ситуацијата во Македонија е неодржлива’ поради ‘грешките на владата’. Беше истакнато дека поради постапките на ‘функционерите, луѓето од старите граници’ ‘народот повеќе не ја чувствува нашата влада конкретно како своја’.

Се зборуваше за нетактичното однесување на службениците од старите граници, кои го потценуваа народот, ‘го обвинуваа дека е воспитан на србомански, понекогаш ја проколнуваа неговата мајка македонска итн.’. Во исто време, назначените службеници во Македонија беа ‘крајно алчни за пари, имаше случаи на поткуп’.

Покрај тоа, собирот е јасно свесен дека младата генерација, израсната во Југославија, може да стане и контраелита на старите вмровци. Особено се нагласува непочитувањето на властите кон ‘локалната интелигенција’. Исто така, се истакнува нејзината неподготвеност да им дава лидерски позиции на локалните луѓе, бидејќи ‘во секоја критика се бара или комунизам или автономизам’“.

Учесниците на овој собир решиле документот да не го испратат до владата на Богдан Филов, бидејќи таа била неколку пати информирана без да преземе нешто, туку директно до  царот Борис III.

Судбината на учесниците на летниот собир во Скопје во 1942 година беше различна. Поп Ѓорчев беше стрелан во јануари 1945 година без судење и пресуда во Велес. Чкатров и Ѓузелев беа осудени на смрт во јуни 1945 година и стрелани. Кленков, Бојчев, Гичев и Светиев поминаа многу години во затвор.

Во 1944 година, Боздов беше избран за член на Президиумот  на АСНОМ,  а потоа служеше како министер за здравство и прв декан на Медицинскиот факултет во Скопјe. Кирил Миљовски брзо по овој собир во Скопје отиде во партизани, беше академик и прв ректор на Скопскиот универзитет.

Можеби и од различната судбина на овие луѓе во својата заложба за Димитар Ѓузелов се раководи Бучковски. Во изјава за Дојче веле за сенките од минатото Бучковски вели:

„Сенките од минатото, пред сѐ за периодот пред и по Втората светска војна се ‘надвиснати’ над нас Македонците кои денес живееме во  Северна Македонија.  Дали ќе се излезе од под сенките? Според мене – не! За жал.

Јас во моите јавни настапи се залагам за правна рехабилитација не неколку видни личности од нашата понова заедничка или споделена со соседна  Бугарија.  Кога ние би собрале храброст да ги отвориме не само ‘државните’, туку и семејните архиви (албумите од тоа време) ќе видиме дали имаме храброст да ѝ погледнеме на вистината со очи. Многу видни Македонци настрадале затоа што имале поинакви идеали, но неколку  десетици илјади наши предци биле присилно мобилизирани да служат во бугарската армија. Се демобилизирале повеќето од нив, потоа многумина заминале во партизани“. Тој прашува: „Дали и тоа треба да биде табу?“

Бучковски додава: „Ако во војската имало присилна мобилизација, во бугарската администрацијата имало многу доброволци“.

Прашање е дали некогаш воопшто посериозно, а не историско идеолошки ќе се отвори темата за „нашите момчиња“ во служба на бугарските окупациски војски. Таа сенка од минатото изгледа дека е поголема од денешното сонце. Мобилизирањето или службувањето во окупаторската администрација не може да се земе одвоено од историскиот контекст. Особено по триесетгодишното колонизаторско српско владеење на Вардарска Македонија и претворањето на Вардарска Бановина во еден од најзаостанатите краеви во Кралството Југославија.

Изложбата во Гдањск е директен резултат од учебникот што произлезе од работата на германско-полската историска комисија, кој е четврти том од работата на историчарите и чија употреба во школите беше конечно одобрена во Полска во 2024. Основното начело на германските и полските историчари е мултиперспективноста и критичното мислење. Особено за една толку трауматична и крвава војна како Втората светска војна. Јасно е дека македонските и бугарските историчари се на неколку нивоа под задачите и мултиперспективноста на нивните германски и полски колеги и дека ваков учебник можеби никогаш нема да биде подготвен. Па, веројатно, и изложба за „нашите момчиња“ во бугарските окупациски сили. Но, за сите сенки од минатото треба отворено да се разговара, колку и тие да изгледаат болни и да се поинакви од преовладувачкиот наратив. Особено во едни толку зажарени односи како што се сега односите меѓу Скопје и Софија. И за чие ладење како никој да нема интерес. Без оглед за кого штетата е поголема. Но за зрелоста на една нација соочувањето со самата себеси е едно од најголемите искушенија. Кои можат да бидат многу болни, затоа што биле запретувани во пепелта со децении.

Љупчо Поповски

Извор: dw.mk