Дали десницата ги киднапираше студентските протести во Србија?
Протестите за Видовден собраа голем број луѓе на улиците на Белград. Некои од говорите доведоа до иритации во регионот и конфузија во земјата. Дали национализмот на Видовден е одговор на пропагандата на режимот или во движењето јакне десницата?
Кирстен Шенефелд е раководител на белградската канцеларија на германската фондација „Фридрих Еберт“. Таа ги набљудува целокупните студентски протести во Србија како процес: „Од падот на настрешницата во Нови Сад и масовните протести од претходните месеци, владата и претседателот Вучиќ очигледно го загубија својот легитимитет. Минатата недела покажа дека политичката криза не е ни блиску до надминување. Од оваа недела, четири опозициски парламентарни клубови го бојкотираат Собранието“.
За неочекуваните националистички испади на одредени говорници, Шенефелд вели дека Видовден е симболичен датум, централен за српскиот национален мит, што придонело за фактот дека дојдоа 140.000 луѓе. За неа, тоа е импресивна мобилизација.
Шенефелд додава: „Сепак, обемот на националистички тонови не беше очекуван. Некои говори на протестот се однесуваа на српското достоинство, мачеништвото и големосрпските идеи. До овој степен, ваквите говори беа одржани за прв пат на еден од студентските протести, што изненади многу учесници. Едно од можните толкувања е дека тоа претставува одбрана од кампањата на провладините медиуми, кои ги претставуваат студентите како предавници на српскиот народ и терористи“.
Булдожер коалиција
Цвијетин Миливоевиќ, политиколог и новинар, , смета дека појавувањето на јасно национални говорници на протестот на Видовден не е изненадување. „Колку што знам, студентскиот список е составена според принципот ‘сеопфатно’, од разни личности кои ги поддржуваат студентите од самиот почеток. Во исто време, луѓето на тој список секако се на најразлични, дури и спротивставени идеолошки позиции. Но, тие имаат нешто заедничко – тие веруваат дека владата е одговорна за трагедијата во Нови Сад и за корупцијата што ѝ претходеше, и бараат вонредни избори“.
Миливоевиќ додава дека, според него, одлуката на студентите да бидат само селектори, а да не влегуваат во политичката игра е погрешна, бидејќи ги има 250.000, а би опфатиле многу повеќе. „Но, добро, тие решија да го направат она што Вучиќ го направи многу успешно и да создадат таканаречена булдожер коалиција, во која ќе има застапници на пристапувањето кон Европската унија, русофили и граѓански и национално определени луѓе“. Миливоевиќ вели дека првата демонстративна вежба на таков собир била направена за Видовден. „Мило Ломпар со својот изразито национален говор само покажа дека спинот на Вучиќ за некаков вид обоена револуција не е точен“.
Кирстен Шенефелд верува дека е можна друга интерпретација на зголемувањето на националистичките тонови меѓу говорниците: „Друга интерпретација вели дека националистичките струи во рамките на движењето успеале да го зајакнат своето влијание. Сепак, јасно е дека целокупното студентско движење не е проткаено со национализам, а многу учесници не очекуваа вакви говори. Решаваќко ќе биде движењето да не усвои ревизионистички став кон војните од 1990-те и кон регионалните односи и да се фокусира на своите главни барања – демократијата и борбата против корупцијата“.
Директорот на Бирото за социјални истражувања (БИРОДИ), социологот Зоран Гавриловиќ, додава дека гледа „една од пресвртниците – дали сме на пат кон уставен патриотизам или ќе бидеме заробени во нови, препакувани форми на етнонационализам“ во однос на осудените воени злосторници.
Србија го бара Аденауер
Гавриловиќ вели дека во процесот на отпор кон режимот, Србија го бара и својот конзервативен лидер кој би ја вратил на демократскиот пат: „Она што се случи во саботата, но и пред неа, покажува дека во Србија е отворен натпревар за српската верзија на Конрад Аденауер, лидер кој ќе го спроведе преминот од етнонационализам кон уставен патриотизам. Без разлика колку се потпираат на потрагата по закон и правда за несреќата во Нови Сад, студентските протести се првенствено резултат на потребата од воспоставување модерна српска држава, што не е можно со препакувани форми на етнонационализам“.
Пораки од протестот на Видовден
Гавриловиќ предупредува дека конзервативно-националистичкиот дел од општеството мора да се придобие и за демократски промени: „Собирот во саботата беше првиот студентски протест на кој имаше политички говорници и пораки. Истражувањата на јавното мислење покажуваат дека само секој втор гласач на опозицијата е проевропски ориентиран – според анкетата на ‘Нова политичка мисла’. Ова значи дека за да се добијат изборите, ќе ви бидат потребни конзервативно-популистичките гласови што Александар Вучиќ сега ги добива, а тие не се само меѓу гласачите на Вучиќ, туку во значителен број меѓу неопределените и апстинентите“.
Гавриловиќ се сеќава на она што се случи на 12 април во Нови Пазар за време на настанот наречен „Слободата владее со чаршијата“. „На тој ден се роди нова Србија, Србија која си даде шанса да стане држава на еднакви пред законот преку развивање на уставниот патриотизам. Структурно гледано, ова е најважниот придонес на студентските протести. Токму уставниот патриотизам е предуслов за владеење на правото, интегритетот на институциите и слободата на јавноста, за држава во која не е можно да се воспостави лична моќ, но не е можно ниту да се практикуваат етнонационалистички политики од типот на Голема Србија и Српски свет.“
Листа на бранители на Уставот
Шефицата на белградската канцеларија на Фондацијата „Фридрих Еберт“, Кирстен Шенефелд, смета дека длабоката криза може да се реши со предвремени избори, иако претседателот Вучиќ засега ги отфрла: „Претпоставката за ова би била преодна фаза во која би се обезбедило ваквите избори да бидат во согласност со критериумите за фер и слободни избори. А има многу што да се направи во однос на слободата на медиумите и избирачкиот список. Ова бара притисок од Европската унија, меѓународните организации, како и поддршка за маргинализираната опозиција и студентите.“
Според Цвијетин Миливојевиќ, изборите сигурно ќе бидат распишани пред редовниот датум на крајот на 2027 година. „Едноставно, имате јасно мнозинство во Србија кое не е наклонето кон владата на напредњаците. Но, одложувањето на таквата одлука му предизвикува директна штета на Вучиќ, бидејќи би било подобро ако ги распишеше изборите веќе сега, во август. Во декември – и мислам дека Шешељ се осврнуваше на тој датум – неговиот рејтинг дополнително ќе се намали“.
И Шенефелд предупредува дека одложувањето и одложувањето би било ризично: „Се чини дека сегашната ситуација е премногу поларизирана и кревка за дијалог што се случуваше претходно меѓу владата и опозицијата. Но, ако само се дочека 2026 година, тоа би ја содржело можноста за ескалација и понатамошна репресија врз студентите, граѓаните и граѓанското општество“.
Миливоевиќ, како и голем дел од српската јавност, се прашува кој ќе биде на Студентската листа. Тој верува дека тие бараат луѓе кои имаат харизма, без оглед на нивната идеолошка ориентација. Според Миливоевиќ, еден од најсериозните кандидати е Алек Кавчиќ, човек кој заработил пари во Соединетите Држави, но ги троши во Србија за да им обезбеди на децата бесплатни учебници. „Дека режимот исто така мисли дека е сериозен противник, покажува фактот оти речиси секој пат кога се враќа од Америка, полицијата го приведува на аеродромот во Белград“, вели Миливоевиќ. Тој верува дека на врвот на листата ќе бидат гореспоменатите Мило Ломпар и Јово Бакиќ, за кого верува дека „веќе не припаѓа ниту на левичарско-либералниот граѓански спектар, туку е анархолиберал“. Тука е, секако, и ректорот на Белградскиот универзитет, Владан Ѓокиќ.
Зоран Гавриловиќ верува дека формулата пронајдена во студентските протести е спасоносна за земјата: „Уставниот патриотизам е доволно голем за да даде можност за политичка и социјална коалиција на конзервативно-демократската и граѓанска Србија со цел да се продолжи со обединети сили она што се роди на 12 април во Нови Пазар“.
Репресија од немоќ
И меѓународните набљудувачи кои добро ја познаваат Србија, како што е Шенефелд, забележуваат дека зголемената репресија е всушност недостаток на наоѓање политички одговор: „Реакциите на српските институции на протестите станаа видливо поостри. Особено во деновите по митингот, на улиците беа присутни бројни униформирани и тешко вооружени полициски сили, кои ги таргетираа и интервенираа со дополнителна бруталност против децентрализираните блокади во земјата. Исто така, има забележлива ескалација во јазикот. Во меѓувреме, владата и државните медиуми отворено ги нарекуваат студентите терористи“.
Цвијетин Миливоевиќ наведува дека владата влегува од грешка во грешка. „Летото не ја изгасна енергијата на протестите, на која се надеваше Вучиќ. А употребата на сила само дополнително ја оживеа енергијата на луѓето. А одложувањето, чекањето протестите сами да стивнат, е голема грешка. Добар дел од студентите се помирија со загубата на една година, што е голема жртва за еден млад човек. Значи, немаат што повеќе да изгубат.“
Миливоевиќ верува дека за разлика од годините кога Вучиќ ги имаше „Блеровите и израелски медиумски и политички советници“, како и советодавна поддршка од германската фондација ‘Конрад Аденауер’ во ерата на Ангела Меркел, во последните осум месеци немал посериозна стратегија: „Ниту Вучиќ ниту оние под него во хиерархијата знаат каде да одат. Па тие ги имитираат студентите, правејќи контрамитинзи, контрастуденти, контраветерани итн.“
Миливоевиќ подвлекува дека владата нема да добие ништо од зголемената репресија, бидејќи мнозинството во Србија не сака граѓанска војна. Тој
