Геопоетика на езерото

Во оваа свечена прилика, кога одбележуваме половина век од меѓународната научна конференција при МСМЈЛК (во препознатливиот амбиентален простор, кадешто таа опстојува) – аналитичкиот фокус на ова истражување пригодно се совпадна со самиот амбиент, но и темата на Езерото – како книжевен симбол и симбол на припадност, еколошка сплотеност на писателот со автентичниот природен Дом и окружување. Од друга страна, местоположбата на ова езеро се совпаѓа и со моето место на раѓање – Охрид, како и со семејното потекло на авторката Капка Касабова, за која подоцна ќе говорам.

Во денешеното социо-технолошко окружување често ја забораваме големата важност и креативен придонес, што го има ткн. еколошки модел во толкувањето на книжевноста и уметноста! Всушност, етимолошкиот корен на денес популарниот збор „екологија“ – гласи „ојкос“, што буквално значи – дом!

Во светската литература како најпознат и програмски поклоник на езерото (и култот на „едноставно живеење“) се смета американскиот писател Хенри Д. Торо, познат по тоа, што наменски се изолирал во својата „арт“ колиба – токму за да живее и твори во склад со природата и спокојот, како свои витални и креативни сојузници. Социјалниот експеримент, што го спровел Торо од денешен аспект би можел да се смета како пример на првична „арт“ резиденција, односно „книжевна работилница или колонија“ во (дива) природа.

Неговото дело „Валден“ (објавено во 1854 год) неколку века подоцна ќе биде непосреден поттик и инспирација за неговиот сонародник Кенет Вајт – за оформување на геопоетиката како нова книжевно-критичка парадигма за возбудливо интердисциплинарно толкување на книжевните и уметничките остварувања од разни предели на светот.

Геопоетиката (за прв пат спомната како концепт на Кенет Вајт во 1979 г) претставува вдахновено вкрстување на книжевноста и патувањето, светот и поетиката. Таа се заснова на био-космо-поетиката како духовна картографија, односно, концепт на суштинска отвореност кон интердисциплинарните предизвици на мислата, кога природните науки се обединуваат заедно со општествените науки, социологијата, филозофијата. Геопоетиката е критички настроена кон застранувањето на западната цивилизација во пренагласено материјалистичка и конзумеристичка насока. „Либералниот Запад се претвори во вид огромен Супермаркет, кој нуди пакетче среќа секому (доколку тој си застане во редот и не го критикува раководството, менаџментот). Оваа култура, врзана за самите предмети, оваа непрестајно активна, потрошувачка култура не води никаде, додека самото нејзино опслужување стана работа (бизнис) по себе, глува за било каква подлабока смисла.“

Се смета дека токму роднокрајното окружување на Кенет Вајт, покрај живописните брегови на Шкотска – во голема мера е заслужно за оформувањето на неговиот концепт, како и за возбудливата синтеза со подзаборавените духовни преданија на шаманите, друидите, домородните Индијанци и нивната огромна почит и култот кон природата како наша единствена мајка. Темелна заложба на геопоетиката е самиот интелектуален номадизам – додека номадскиот субјект е опишан како отворена структура, „интенција и траекторија, односно, енергетско поле“ (за разлика од статично фиксираниот “идентитет“ на личноста како поим, што е дефиниран од „низата наследени, кодирани емоции и фантазии“).

Во современата македонска литература има неколку знаменити и бесмрни песни напишани во слава на Охридското езеро, нашиот денешен (академски) домаќин и извор на инспирација. Тука првенствено мислам на магичниот циклус „Лов на езеро“ од Ацо Шопов (1955 г), како и незаборавната песна „Езеро“ од Матеја Матевски од 1963 год. (во жанрот на поезијата). Се разбира, ова не се единствени, но се можеби најпознати, најречити и највпечатливи примери за актуелизација на езерото како креативен предизвик, натопен со бројни еротски, но и мистични конотации (и асоцијативни дигресии). Тоа пред се’ ја опфаќа и се однесува на поезијата како жанр!

Во необичната песна на Ацо Шопов – езерото е претставено како плен, езерото се „лови“.

Птица устремена. Стрвнина.
Исправен нор со закана.
Глуне езерска поврвнина,
модра од тага исплакана.

Темниот удар на крилото
темно ја сече модрината.
Блеснува на студенилото
риба во клунот раскината.

Денот е cив од умирање.
Сами сме. Ништо не велиме.
Некое немо разбирање
нè гони да се разделиме.

Во песната „Лов на езеро“ Шопов не го овековечи само езерото, како моќен геопоетички симбол и извор на уметничка инспирација – туку ја растајни и сопствената, постојано гладна за убавина, душа! Оти, кој друг инаку би можел (или би се сетил) да го „лови“ она што е од бога дадено за да биде (и остане) неуловливо – ако не „дрскиот“ и за убавина постојано „настрвен“ (или како што нашите соседи велат „дрчен“) Поет, кому не му е доволно/достаточно дури ни тоа што има можност и (редок) талент лирски да го сведочи и да го обесмрти Езерото – туку „мора“ да повика и на лов (хајка) по Езерото, за трајно да го стегне, зграпчи и исцеди до капка, во својата сопствена, машка, несопирлива и пожедна, Дланка!

Во стиховите на Матевски од друга страна се забележува интимно преплетување на Езерото како гео-поетички мотив со симболот на вечната и загадочна Жена, копнежот по неа, Еросот – во парадоксално содејство и со тагата, самотијата. Отсуството, Танатос:

“Ти си ми тоа езеро. Ти си ми тоа сега.
Легната во тревите во цветот врз карпата чедна
но бранот твој е птица без сенката што лета
и веќе сè е пена и божило и ветар

И секогаш си езеро. Тука си а вечно те нема
со еден брег со круг со обрач очите што ми ги стега
врз еден врв во едно дно во една грмушка
од која ѕверката тајна постојано ми бега

Ти си ми тоа езеро. Таа убавина и жена.
Песочно пладне. Јарбол со заборавени крила.
Мислам дека си присутно. Но брегот полн е со пена
како да не си езеро како да не си ни била.
А сепак ти си езеро издлабена таго во поле
преграбу на ридовите сонце постојано само
со еден брег со еден обрач со само еден поглед
кон себеси загледано како каменот како пламенот“
(Матеја Матевски: „Езеро“)

2.

Оттука, за нашата средба покрај брегот, во срдечните прегратки и амбиент на Охридското езеро, оваа година како тема на своето излагање го избрав токму романот на Капка Касабова „Кон езерото“ (приопштен на македонски јазик во 2022 г), којшто во својот наслов и експлицитно го носи Езерото, како геопоетички симбол, но и окосница на својата транс-генерациска припадност.

Капка Касабова, родена во 1973 год, кај нас речиси и да не е позната – со оглед на фактот, дека таа е родена и живее во странство. Но, Касабова е до некаде и наша (книжевна) сограѓанка – судејќи според нејзиното семејно потекло – имено, нејзината баба и мајка доаѓаат од познатата фамилија Бахчеванџиеви, чијашто семејна куќа (заедно со култниот џез клуб), се’ до ден – денес се наоѓа токму на брегот на езерото во Охрид).

Нејзиниот роман „Кон езерото – балканско патување на војната и мирот“ (за прв пат објавен во 2020 год), според изјавата на авторката претставува дел од амбициозно замислено четворокнижие, тематски и хронотопски врзано за јужниот Балкан како регион. Ваквиот избор не произлегува само од личното потекло на авторката, туку, уште повеќе од привлечноста/предизвикот што таа ја чувствувала кон маргините (рабните /погранични подрачја), но и кон историските влијанија во кои „се вкрстуваат митот и линеарното време“.

„Мене ме привлекуваат географските и психолошките маргини, како и историските прелевања, каде митот се среќава со линеарното време. Заокружувам квартет од 4 книги, каде секоја книга истражува, анализира посебен регион од Јужниот Балкан. Тоа се прастари подрачја со богата природа-култура екологија, кои се оштетени од политичка траума. Првите две книги се „Граница“ (2017 г) и „Кон езерото“ (2020). Преку интимни, лични приказни – тие ја истражуваат колективната болка и болката на претците, врз фонот на природната дивина/недопреност. Овие дела, низ умножените наративи, истражуваат на кој начин луѓето, растенијата, животните се физички и материјално поврзани во еден алхемиски процес, што постојано се одвива. Како што велеа старите еко-психолози: Умот е природа, природата – ум“. (Касабова)

„Кон езерото“ е досега објавен на 8 јазици: бугарски, полски, германски, француски, италијански, македонски, турски, хрватски. Бил прогласен за Книга на неделата на угледното национално радио ББЦ 4. Романот се нашол во потесниот избор за Highland Book Prize, на централно-европската награда Ангелус, а ја добива француската награда за Prix du Meilleur Livre Etranger за дело од областа на нон фикцијата. Француското издание на „Граница“ (2017) ја доби наградата Никола Бувие. Освен тоа, оваа книга ја доби и наградата за „Глобално културно разбирање“ на Британската академија, потем наградата за Шкотска книга на годината. Наградата Edward Stanford-Dolman за патепис на годината, како и Highlands Book Prizе.

Романот на Касабова изобилува со занимлив, гео-поетички поттекст, кој го претвора и самото езето во своевиден книжевен лик, а не само локален амбиент, непосредно поврзан со егзотичната семејна историја на авторката и мошне добро познат по своите далекусежни културно-историски одеци.

На самиот почеток од својот роман, Касабова се повикува токму на Хенри Торо и неговото мото, кое гласи „Езерото е најубавата, најекспресивна одлика на пејсажот. Тоа е окото на Земјата“.

Авторката на романот Касабова несомнено претставува блескав пример за гранична фигура на припадноста, во чијашто живописна биографија е втиснат (и спирално се удвојува) импресумот на транс-генерациските селидби и емиграцијата: најнапред, тоа се случува со нејзината баба, родена охриѓанка Анастасија, потем (во 1992 год.) и со нејзиното семејство, кое се сели на Нов Зеланд, а на крајот (поточно, во 2005 год) и со нејзината селидба во Шкотска, каде и денес живее и работи.

Уште на првите страници од овој (автофикциски) роман, авторката си спомнува за бабата Анастасија Бахчеванџиева – Сија и својата „страотна приврзаност кон неа“ – но, исто така, и нејзе омилената книга, зборникот на браќата Миладиновци, односно, елегијата „Т’га за Југ“.

„Оваа поема ќе прерасне во симбол на Езерото, егзилот и загубата, симбол на недефинирана тага по Македонија, по „нашите места“, по Балканот и југот, како целина. Таа е длабоко вгнездена во нашите коски.“ (Касабова, 2022:23)

Хронотопот на Охридското езеро овде се поврзува со мотивот на Југот како ветена земја (или, како загубен рај). Геопоетиката на Југот од своја страна (како што уверливо сведочи култната песна на Миладинов) останува судбински поврзана со искуството на неизлечлива носталгија, што самата по себе како состојба носи и зрачи со несомнен генеративен потенцијал (и творечка податливост, што е впрочем и видливо, во романот на Касабова).

Веќе рековме, дека оваа авторка предочува и вистински пример за гранична фигура на припадноста (со оглед на нејзиното мешано етничко потекло). Неопходно е кон тоа да се додадат уште неколку важни детали, првенствено фактот, дека Касабова своите книжевни и публицистички дела ги пишува и објавува на англиски јазик, при тоа, доживувајќи забележителен меѓународен интерес, успех и внимание. Заедно со фактот, дека последните 20 години наназад таа живее и твори во Шкотска – станува јасно, дека делото на Касабова – изискува примена на соодветен толкувачки контекст, каков што овозможува современата наука за книжевноста, преку неодамна востановената категорија на „транснационална книжевност“.

Во современи услови на зголемена мобилност и интензивна динамика, оваа категорија денес и не е толку ретка појава, како што можеби била во минатото, а меѓу нејзините топоси спаѓаат искуствата на егзилот, селидбите, вкрстените (полифонични) идентитети, миграциите, пишувањето на немајчин јазик и сл.

Со оглед на тоа, овој прилог претставува и оглед од споредбена македонистика (или компаративна македонистика), што од своја страна ја збогатува националната книжевна парадигма, со пристапи и елементи од поширокиот теориски и толковен контекст.

Во едно од своите интервјуа, Касабова отворено ја исповеда сопствената опиеност од далечините, својата исконска и номадски обоена духовна определба, сопствената желба не само за патување ами и за конечно бегство од матичното поднебје:

„Уште од најраното детство сум мечтаела да патувам кон далечните земји, и не само да патувам, ами и да избегам…Копнеев да заминам подалеку, да се ослободам од се’ што ме протиска, макар и со малку љубовна боја, од еднособниот софиски стан, како тенџере под притисок, од задолжителната школска гимнастика, наречена „ведрина“…од сета наместена срдечност од која напросто не се дишеше, а која беше неразделно свзрана со поимите дом и татковина“. (Касабова, 2022: 21-22)

Со оглед на фактот, што геопоетиката како приод заговара неодвоивост на природата и историјата – не треба да чуди ниту заклучокот, дека „историите од езерата се истории на човечкиот вид“, односно, дека езерото како геопоетички симбол е складна и слоевита синтеза и испреплетување на колективната болка на претците со магичната заднина на природната дивина.

Гравитационата сила и магнетската моќ што ја поседува и со која зрачи Езерото се повторува како лајт мотив низ делото на Касабова, како неизбежен сегмент на еден наследен, транс-генерациски порив и комплексна форма на припадност.

Во романот на Касабова забележуваме интригантно вкрстување на геопоетичката перспектива со родовата (семејна) матрица, односно, со трансгенерациската траума на приврзаноста, бегството и напуштањето.

„Сиот свој живот бегам, четириесет години бегам, рече. И пак сум тука, на Езерото.“ (2022: 236) – братучедот Тино (џез клуб)

„Така е со Езерото. Те влече назад“ (2022 :275) – Анџело

Како убедливо највлијателен во оформувањето на нараторката се издвојува ликот на “се’моќна баба” – што живее и дејствува во склад со семејната традиција, својствена за Балканот и олицетворена во матријархалната, „ алфа – фигура “ на Анастасија Бахчеванџиева. Оттука, самата авторка / нараторка со сета самосвест и ерудиција, што ја носи во себе и ја манифестира како суштински признак и неизоставен дел од своето биографски обележано и натежнато писмо, авторефлексивно ја осознава етиологијата на своето (апостериорно) навраќање на езерото.

„Траумата бара повторување…З.Фројд ги крстил своите деца по своите претци, забележувајќи, дека тој чин ги претвора децата во призраци, ревенанти. Revenant – на француски – оној што се враќа. Јас се вратив кај Езерото поради баба ми“. (Касабова, 2022:168)

Во семејните, мемориски сочувани слики и преданија, Касабова покрај другото ја препознава и матрицата на родова отповареност како транс-генерациски комплекс, што подмолно ја следи и непогрешливо се врзува со судбината на балканската жена.

„Како многу други амбициозни жени во една патријархална средина, што безмилосно го ограничува нивното целосно учество, таа располага со апсолутна власт во семејството и претставува сенка од архетипот на кралицата мајка: сите покрај неа да се мали, незначајни, упатени на грижа и помош, за да на тој начин и’ придадат важност (по сите нејзини жртви, тоа е најмалку, што можат да сторат за неа). Како некаков затруен плашт, тој психолошки отпечаток, наследен од баба ми, по неа од мајка ми, а го насетувам како се прикрадува и во мене, готов да ме обвие и да ме направи зла и незадоволна.

Овој горчлив женски товар е нашето колективно патријархално наследство. Опишан е во блескотната проникливост на Ребека Вест, кога е на гости кај босанската пријателка“ (Касабова, 2022, 209-210)

Родовата матрица на страдањето и меѓугенерациското претопување во романот на Касабова е доловена и преку моќното влијание што го остварува непишаната заповед, односно, емоционалниот долг и латентната, меѓу-генерациска уцена, што се пренесува од постарите кон помладите жени во семејството („ти си мое продолжение“). Оваа уцена е вешто (иако можеби потсвесно) смислена да се засили сепарационата анксиозност и вина кај помладите женски наследници (никогаш нема да те напуштам), по можност да се обезвласти или макар поднесе императивот на болката, влогот на (само)жртвата, копнежот по вистинска блискост, сето тоа во облик на преносна (трансгенерациска) родова „кауза“.

„Да бидеш жена значи да жалиш по нешто, по нечие отсуство, по грешката што те носи до неминовна загуба. Со еден збор – да страдаш“ – признава мајката на нараторката.

Отаде, и нараторката овојпат во свое лично име ја превзема и наследува кармата на истиот налог (или страдалнички кастинг), впишан во динамиката на родовата драма.

„Кога ќе се осврнам наназад, гледам дека баба ми, мојата мајка и јас се менуваме во улогите на една однапред замислена драма. Бегајќи од непознатото, ние, всушност, го привлекуваме… Нешто нѐ влечеше удолу, нѐ тераше да се чувствуваме лошо. Пациентите се менуваа, но болештијата остануваше иста.“

Оваа сличност, зависноста на бабите, мајките и ќерките станува трауматски одговор на македонските жени, со векови одвоени од своите мажи, поради војните, печалбите во туѓина. Посебно впечатлив е идиомот „црно венчило“ – поврзан со облеката (особено на жените во Преспа), како речит симбол на нивната вековна одделеност од мажите.

Касабова е презаситена од тој истоштувачки синџир, каде што се очекува ќерката постојано да ја успокојува својата мајка – та можеби и заради оваа непишана родова заповед, самата таа конечно ќе се отсели во Шкотска, кадешто денес живее и работи.

Оттука, не е тешко да се заклучи, оти присуството на номадскиот дух кај Касабова (покрај другото) е тесно поврзано и со постоењето на транс-генерациска, наследена родова траума, што ја доживувале ќерките на овие гранични балкански простори, кога по сила на историските околности (војни, печалби и сл) во основа самите го компензирале отсуството и копнежот по отсутните мажи (татковци).

Заклучок

Охридското езеро е фасцинантен пример за уникатен хронотоп, уметнички заокружен и автентично обликуван време-простор.

Тоа е всушност еден слоевит и уникатно оформен простор (spiritus loci), која еманира огромен распон од време –историски и културни епохи, велелепни царства, околни сакрални градби, прастари наколни живеалишта од неолитот, но, и првиот словенски универзитет на Плаошник. Тука нималку не е занемарлив ниту особениот гео-поетички квалитет и драгоцен атрибут, вграден дури и во самиот етимолошки корен, односно латинскиот опис на езерото: Lacus Lychnitis (во превод: езеро на светлината).

Езерото претставува не само природен феномен на Земјата, туку и омилен хронотоп (уметнички време/простор со автентични, геопоетички специфики) . Езерото е врвно писмо на природата, кое воедно и самото генерира нечии други (авторски) писма. Англискиот писател Хенри Торо со право ќе заклучи дека токму Езерото е „најубавата, најекспресивна одлика на пејсажот.

Тука не можеме, да не си припомниме на (знаменитата) „Т’га за Југ“од Константин Миладинов или на антологиските песни (и езерските циклуси) на Матеја Матевски и Ацо Шопов „Лов на Езеро“.

Во тој контекст, особено е занимлив неодамна објавениот роман „Кон езерото“ (2022 г) од Капка Касабова (1973 г), успешна писателка со македонско потекло, која е родена во 1973 г. во Софија и подолго време живее и твори во Шкотска. Таа е школски пример и олицетворение на феноменот, наречен транснационална литература и растечкиот корпус на дела, пишувани (најчесто) на англиски јазик, чии автори живеат во егзил, пишувајќи за постојаните преселби и сопствените, вкрстени идентитети и полифонични припадности.

Како љубопитна и се’страно едуцирана личност, која и самата, врз сопствената кожа, го доживеала искуството на вдоменоста и раздоменоста, на повеќекратните идентитети и преобразби – Касабова го збогатува својот автофикциски наратив со западно-европските истражувања и согледби на природата како интелектуален предизвик и прибежиште од забеганоста на капиталистичкото општество.

При тоа, во нејзината романескна и автофикциска нарација како лајтмотив се провлекува и митот за Итака, односно, непишаниот и судбински зададен императив за враќање кон езерото – при што Охридското езеро е само друго име за (словенската) Итака. Тоа можеби и не е толку чудно, ако се потсетиме на изворниот назив на ова езеро, уште од дамнини препознаено како „езеро на светлината“ (Касабова, 2022:103)

„Ме повикуваше да се вратам. Тоа е во мене, во мојата крв“, (Касабова, 2022:65 ).

Хронотопот на Езерото често се поврзува и со мотивот на Југот како ветена земја (или, загубен рај)! Геопоетиката на Југот, од своја страна, останува судбински поврзана со искуството на неизлечлива носталгија, што самото по себе носи генеративен потенцијал за литература.

Отаде, можеби не звучи претерано, доколку воедно се допре и прашањето за тн. езерски патриотизам, како посебен вид патриотизам обележан од примарно естетски побуди (и афективен „происход“), кој веројатно бил и останал надмоќен дури и во трагичниот избор, што го направил и големиот Григор Прличев (наспроти сите житејски предности и погодности, кои тогаш му се смешкале од Атина).

Користена литература

Кенет Вајт: Номадскиот дух, Табернакул, Скопје, 1995

Капка Касабова: Кон Езерото, Или-или, Скопје, 2022 г

Ефтим Клетников: Ацо Шопов

https://www.acosopov.com/%d1%87%d0%b8%d1%82%d0%b0%d0%bb%d0%bd%d0%b8%d1%86%d0%b0/%d0%bf%d0%be%d0%b5%d0%b7%d0%b8%d1%98%d0%b0%d1%82%d0%b0-%d0%bd%d0%b0-%d1%88%d0%be%d0%bf%d0%be%d0%b2?lang=mk

Александар Прокопиев: Номадот Шопов 2, Нова Македонија, 2020

Елизабета Шелева: Недочитливоста на Шопов, Нова Македонија, 2023 г, https://novamakedonija.com.mk/prilozi/lik/nedochitlivosta-na-shopov-triumf-pred-minlivosta/

„Шопов, со маѓепснички глас, великодушно да ни го принесува Езерото во песна: како непишана, а моќна заповед, која од искони низ шепот порачува: Carpe lacum (зграпчи го езерото), како што Римјаните од дамнина сакале „до капка“ да го испиваат животот. Оти, не самото Езеро, а всушност времето наше и животот наш е оној драгоцен (често недофатлив) миг, во кој струјат драгоцените пораки и блесоци на вечноста, со сета раскош и трагична убавина, препознаени во поетскиот „улов“ и зборот – Завет на Шопов“.

Елизабета Шелева

Kenneth White (interview) – https://fresques.ina.fr/europe-des-cultures-en/fiche-medial/Europe00099/kenneth-white.html

Kenet Vajt, Visoravan albatrosa (uvod u geopoetiku), Geopetika, Beograd, 1994