Кога Бугарија сакаше да стане дел од СССР

За време на посетата на Москва во август 1962 година, Тодор Живков му ја претставува на Никита Хрушчов својата идеја за пристапување на Бугарија кон СССР како 16-та советска република. Неговата идеја е овој чин да послужи како пример за идната интеграција на другите советски сателити во Советскиот Сојуз – и како отпор против  индивидуалистичките отстапувања на Кина, Албанија и Романија. Првично, Хрушчов ја одобрува иницијативата на Живков и поставува само едно прашање: дали спојувањето ќе биде во форма на федерација или конфедерација.

Таквата реакција ги охрабрува бугарскиот лидер и неговите соработници. Специјално свиканиот проширен пленум на Централниот комитет на Бугарската комунистичка партија на 4 декември 1963 година, одлучува НР Бугарија да се залага за целосно откажување од својот формален национален суверенитет и да постави крајна цел спојување со Советскиот Сојуз. Нема потреба ниту од референдум, инсистираат учесниците во дискусијата.
„Пленумот ја смета за забележителна манифестација на патриотизам и интернационализам иницијативата на другарот Тодор Живков да го подигне на квалитативно ново ниво братското пријателство и сестраната соработка меѓу нашата земја и Советскиот Сојуз и да создаде услови за целосно обединување на нашите две братски земји“, се наведува во конечната одлука, донесена едногласно и со овации од сите близу 200 членови и кандидати за членови на Централниот комитет на Бугарската комунистичка партија.

„Предавство без преседан во светската историја“ 

Сепак, Хрушчов подоцна се предомислил. „Тие измамници во Софија само сакаат да седнат на нашата маса“, огорчено забележува наследникот на Сталин. Свесен е дека по „спојувањето“, Москва ќе мора да ја преземе исплатата на бугарските повоени репарации на Грција и Југославија. Така, на крајот, Софија и Москва одлучуваат првично да го држат во тајност планираното обединување. Меѓутоа, во октомври 1964 година, Никита Хрушчов беше сменет, што спречи понатамошно разгледување на прашањето.

Постер со ликот на Тодор Живков во Бугарија. фото:архива

Историчарот на Новиот бугарски универзитет, Лачезар Стојанов и долгогодишниот аналитичар на комунизмот во американскиот Институт Корпорација Ранд, Алекс Алексиев сметаат дека плановите на Живков биле чин на врвно национално предавство, без споредба во светската историја. Според двајцата експерти, 1963 година била само почеток на серијата обиди за предавање на бугарската независност и суверенитет на Москва. Обиди со кои Живков и целото раководство на БКП сакаат да ја зацементираат моќта на владејачката партија и династија. Ова исклучително тешко кривично дело (дури и според текстовите на Кривичниот законик на НР Бугарија) не само што поминало неказнето, туку не било ниту истражено од обвинителството по 1989 година, наведуваат двајцата набљудувачи.

Во суштината на сето тоа е лошата економска состојба на Народна Република Бугарија по првиот банкрот на диктатурата во доцните 1950-ти, дециден е Стојанов. Златните резерви на земјата и беа предадени на Москва за да ги отплати советските заеми на Софија за изградба на тешка индустрија по сталинистички модел. По колапсот на приватното земјоделство во земјата има недостиг од храна и основни производи. Официјалната статистика покажува дека на почетокот на 1960-тите, дури и граѓаните на СССР, кои постојано живееле во екстремна сиромаштија, консумирале во просек двојно повеќе месо од Бугарите. Самиот Живков признава дека излезот од оваа ситуација е целосна билатерална интеграција, што кулминира со трајно спојување со СССР.

Тодор Живков (лево) и Леонид Брежњев (средина) во Софија во 1971 година

Но, една од причините за лошата состојба на бугарската економија е токму нејзината целосна зависност од Советскиот Сојуз. Москва купува бугарска храна, тутун и концентрати на руда два и пол пати поевтини (во релативна смисла) од цените што ги наметнува на советскиот увоз на нафта, покажува пленарната дебата во 1963 година. Покрај тоа, Бугарија веќе не е во состојба да ги враќа советските заеми, со чија помош се обидува да избегне банкрот. На оваа позадина, Живков и Бугарската комунистичка партија сметаат дека единствениот излез е влезот во СССР. Тие, исто така, очигледно мислат дека трансформацијата на Народна Република Бугарија во советска република ќе им гарантира моќ во тие несигурни времиња кога Хрушчов почнува да ги менува лидерите во советскиот табор кои му беа лојални на неговиот претходник Сталин.

„Во духот на љубовта и посветеноста на СССР“ 

„Ова е добро осмислена и временски испланирана стратегија на Живков и врвот во Бугарската комунистичка партија за ликвидација на формалната независност на земјата за добивањето политички и економски гаранции за зачувување на моќта и привилегиите на владејачката комунистичка диктатура во Софија. Одлична илустрација за тоа тврдење е вториот обид за влегување на Народна Република Бугарија во составот на СССР. Таа беше лансирана за време на пленумот на Бугарската комунистичка партија во јули 1973 година. Од него е произлезен документ на 20 страници кој опишува што сака да постигне Софија со обновувањето на понудата до Москва за преземање на Народна Република Бугарија“, вели Стојанов. Тој додава дека во овој случај не била одржана ниту задолжителната прелиминарна консултација со Брежњев и Централниот комитет на КПСС. Според експертот, најинтересно за историчарите е петтото поглавје во документот: како Бугарската комунистичка партија треба да го воспитува бугарскиот народ со оглед на претстојното вклучување во редовите на обединетата советска нација. Во него се наведува дека познавање на рускиот јазик сега е задолжително за граѓаните на Народна Република Бугарија.

Нивното превоспитување мора да се одвива во „духот на љубов и посветеност кон СССР и во синовска благодарност и лојалност кон советскиот народ“, пишува во строго доверливата стратегија од летото 1973 година. „Содржината на овој документ е толку скандалозна што дури и возачите и секретарите на партиските моќници мораат да потпишат посебни изјави дека нема да обелоденат што слушнале на дебатите“, посочува Стојанов.

Обидите на Живков и Бугарската комунистичка партија да ја приклучат Бугарија кон СССР продолжија уште најмалку 15 години по пленумот во декември 1963 година. Пример за тоа е средбата меѓу Брежњев и источноевропските комунистички лидери, одржана на Крим во август 1978 година, на која Тодор Живков отворено инсистира  Москва да ја третира Бугарија како „обична советска република”.

извор: ДВ