Кога надзорот се продава како безбедност
ЏАБИР ДЕРАЛА
Политичката ДНК на една влада излегува на површина и преку технологиите кои решава да ги воведе. Деновиве, Министерството за внатрешни работи со голема помпа го најави воведувањето на системот Безбеден град (Safe City) во Скопје — модел кој во демократските земји одамна е напуштен или радикално трансформиран во концептот Паметен град (Smart City). Во време на сиромаштија и несигурност, со очигледен раст на авторитарните тенденции, владата со ентузијазам воведува – благо речено – проблематична надзорна архитектура, а во јавните настапи користи надуени бројки и нејасна – поточно невидлива – методологија за да го оправда својот потег.
Според официјалните изјави, системот регистрирал 65.000 сообраќајни прекршоци за само еден ден! Притоа, никаде во јавните настапи не беше презентирана транспарентна методологија, ниту јавно објаснување како се добиени овие бројки, а најмалку од сѐ видовме независна верификација на податоците. Целта на ваквите спектакуларни бројки е очигледна: да се импресионира, заплаши и нормализира логиката на масовно автоматизирано казнување. Она што го гледаме не е иновација, туку регресија. А регресијата секогаш има цена — особено за демократијата и човековите права.
Погрешен концепт во погрешно време
Глобално, концептот Безбеден град има проблематична историја. Првично промовиран од кинески технолошки гиганти во доцните 2000-ти и 2010-ти години, често во партнерство со безбедносни служби, тој стана синоним за централизиран надзор, препознавање на лица (face recognition), предиктивна полициска работа (predictive policing) и државна контрола. Демократските држави брзо — често болно — научија дека овие системи создаваат длабоки ризици: повреда на приватноста, неконтролирано собирање податоци, политичка злоупотреба и ерозија на граѓанските слободи.
Затоа, низ Европа и демократскиот Запад, моделот на Безбеден град е напуштен, реструктуриран или ребрендиран во пристапи што ја нагласуваат транспарентноста, учеството на граѓаните и етичкото управување, под поширокиот чадор на концептите Паметен град или Град насочен кон луѓето. Идејата е едноставна: технологијата треба да им служи на луѓето, а не да ги надгледува.
Меѓутоа, владата изгледа решена да трча во спротивна насока.
Воведувањето на системот Безбеден град во Скопје не е знак на модерност. Тоа е прифаќање на концепт од кој демократскиот свет одамна се оддалечи — токму затоа што повеќепати бил злоупотребуван за следење политички противници, заплашување на граѓанското општество и давање невидлива предност на владејачките партии во однос на демократскиот отпор.
Алатка за контрола и заштита на моќниците, маскирана како јавна безбедност
Ентузијазмот на владата ги отвора клучните прашања: Чија безбедност се зголемува? Чии права се намалуваат? Чија моќ се заштитува?
Кога властите воведуваат систем способен за масовен автоматизиран надзор, а притоа не можат да ја објаснат неговата логика или заштитните механизми, опасноста не е теоретска — туку политичка. И многу реална. Без строга независна контрола, ваквите технологии стануваат средство за заплашување и одвраќање од протест и јавно собирање и механизам за следење политички противници и активисти. Тоа го отвора патот кон кон селективно спроведување на законот, а секако и канал за злоупотреба на податоците.
Сѐ на сѐ, овој систем, поставен вака како што го видовме уште првиот ден, нема да биде ништо друго освен алатка за владеење преку страв.
Оваа опасност е особено видлива ако имаме предвид дека оваа влада веќе од почетокот покажува авторитарни тенденции, непријателство кон критичките медиуми и толеранција кон пропагандните канали поврзани со странски влијанија. Знаете на што мислам.
Во овој контекст, треба да се разбере дека системот Безбеден град не го набљудуваат само градот. Тој систем само ја цементира власта.
Тврдењето дека за еден ден биле регистрирани 65.000 прекршоци е учебнички пример како се продаваат надзорните технологии: со бројки толку големи што го совладуваат здравиот разум. Пораката е: „Видете колку небезбеден беше вашиот град пред да дојдеме ние со камерите и алгоритмите.“
Но бројки без контекст се пропаганда, а не доказ. Каде се дефинициите? Каде е методологијата? Каде е правната основа за автоматизирано казнување? Каква можност имаат граѓаните да се жалат кога системот ќе погреши?
Кога овие прашања немаат одговор, технологијата не решава проблеми — таа создава нови. И тоа сериозни.
Демократскиот легитимитет бара повеќе од ефикасност. Бара доверба, одговорност и согласност. Систем базиран на надзор како Безбеден град не нуди ништо од тоа.
Опасен меѓународен тренд
Државите што се враќаат на логиката на Безбеден град ретко делуваат изолирано. Глобално, ваквите системи ги прифатија — и злоупотребија — влади што се во потрага по алатки за консолидирање на моќта. Од Москва до Манила, Безбеден град им даде предност на владејачките структури во однос на граѓаните, создавајќи информативна асиметрија која ја зајакнува државата и го ослабува демократскиот отпор.
Граѓаните на Северна Македонија мора да прашаат: Зошто да се прифати модел што демократскиот свет го напушти? Зошто да се увезе концепт што повеќе наликува на авторитарно управување отколку концепт заснован на европски вредности?
Ако земјата се стреми кон европска интеграција — и тврди дека ги брани демократските принципи — тогаш воведувањето на застарен модел на надзор од поинаков политички универзум не е само лоша политика. Тоа е стратешки чекор наназад токму кога земјата тоа не може да си го дозволи.
Безбедност без слобода не е безбедност
Секоја влада има обврска да ја подобри јавната безбедност. Но безбедноста и надзорот не се исто. Вистинската безбедност се гради на ефективни институции, транспарентна полициска работа, вклучување на заедницата, независен надзор и пред сè — почитување на човековите права.
Надзорот, пак, се гради на нетранспарентност, контрола, страв и нерамнотежа на моќта.
Кога власта го избира надзорот наместо довербата, таа ги открива своите приоритети — и своите стравови. Градот не може да стане побезбеден ако граѓаните се плашат од својата сопствена влада.
Воведувањето на системот Безбеден град мора да предизвика итна јавна контрола. Граѓанското општество, медиумите и независните институции треба да побараат целосна транспарентност: детали за набавката, капацитетите, тековите на податоци, складирањето, алгоритмите и процентите на грешки во системот.
Понатаму, мора да постои јасна правна основа за автоматизирано казнување и обработка на податоци.
Сето тоа мора да биде проследено со независен надзор, како што е вообичаено во демократските држави — на пример, преку невладина надзорна структура со законски овластувања.
Системот мора да биде ограничен во однос на биометрискиот надзор, препознавањето на лицата и интеграцијата на податоците.
И конечно, мора да се одржи јавна консултација, во која граѓаните ќе разберат како — и зошто — се надгледуваат.
Северна Македонија не смее да дозволи да се занесе во дигитален авторитаризам маскиран како модернизација.
Вистинскиот избор пред нас
Светот се дели на два модели на технолошко управување:
Авторитарен модел: надзор како алатка на контрола.
Демократски модел: технологија како инструмент на јавниот интерес и граѓанска моќ.
Со изборот на технологијата Безбеден град, актуелната влада не избира иновација. Таа избира страна. Страната на авторитарната контрола над сопствените граѓанки и граѓани.
Северна Македонија мора да одлучи дали нејзината иднина ќе се гради на демократска отпорност — или на заплашување со дигиталните системи. Овој избор нема да го обликува само мрежата на камери и сензори во сообраќајот – тоа најмалку – туку политичкиот карактер на државата.
Бидејќи прашањето веќе не е дали државата може да ги гледа сите. Туку дали граѓаните сè уште можат да ја видат државата.
