Кога реалноста е дистописки роман

Кица Колбе

Израелски напади врз цели во градот Ахваз во Иран, зад зградите се гледаат облаци од темен чадИзраелски напади врз цели во градот Ахваз во Иран, зад зградите се гледаат облаци од темен чад

Дејството во еден дистописки роман, кој порано се нарекуваше и „антиутопија”, обично се одигрува во иднината и најчесто укажува на загрозеноста на човекот и на сето човештво од катастрофи, во морална или во материјална, технолошка смисла. Литературната дистопија како жанр е антипод на литературната утопија, која, исто така, се одигрува во иднината, но ги опишува можности за најидеалната замислива состојба на човекот и на човештвото. Накусо, едниот жанр го отелотворува оптимизмот во однос на иднината на човештвото, а другиот е израз на резигнативната скепса во однос на истата иднина. Од филозофска гледна точка, за темелното согледување на потенцијалите, но и на искушенијата во остварувањето на хуманистичките идеали, се неопходни двете визури, утописката и дистописката.Таткото на филозофската и литературната утопија е Британецот Томас Мор кој во 1516 година го напиша делото „Утопија”. Во ова дело, на латински, тој го опишува идеалното општество на „новиот остров Утопија”. Хуманистот Мор ја раскажува приказната за идеалното општество во дијалог со еден морепловец, придружник на Америго Веспучи, во откривањето на новите континенти. На тие патувања го посетил и чудесниот остров „Утопија”, на кој живеат „Утопијанците” во држава со демократски устав врз основа на разумни закони, со еднаквост на сите, со стремеж кон писменост и образование. Згора на тоа, на островот „Утопија” нема приватна сопственост, зашто се‘ им припаѓа на сите. Тоа за Мор станува сликата за можното идеално општество на иднината во која, би рекле ние, современите луѓе, сите би станале слични на „Утопијанците”. За жал, историјата ја покажа опачината на таквите утописки замисли, барем што се однесува на Марксовата утопија за идеалното комунистичко општество, која многу потсетува на таа на Томас Мор.

Затоа дистопискиот роман се обидува да ја разобличи утописката идеализирана слика, покажувајќи дека иднината може да изгледа и поинаку. Дека, еден ден, се‘ може да заврши со катастрофа. Затоа што се работи за иднината, која никој не ја познава, па може само да си ја замислува, поаѓајќи од сегашноста, и авторите на утописки, но и тие на дистописки романи обликуваат соодветни замисли и мисловни експерименти. Се смета дека дистописката перспектива е плод на пост-просветителската скепса, како во однос на етичкиот, општествениот и социјалниот, така и во однос на технолошкиот и научниот напредок на човештвото. Затоа е логично што поимот „дистопија”, како сатирична контра-слика на Моровата „утопија”, го воведе британскиот филозоф Џон Стјуарт Мил, утилитаристот и просветителот, кој, притоа, не помалку визионерски веруваше во прогресот на човештвото со силата на разумот.

Поттик за освестување

Што значи, дистописката приказна отсекогаш се обидува во филозофијата и во литературата да ја разобличува актуелната состојба на светот како лоша, како грда стварност во која владее злото. Со тоа што таа состојба ја поместуваат во иднината, дистописките автори се надеваат дека опишаниот катастрофален исход на приказната во романот ќе ги потресе и отрезни читателите. За да се освестат и, во најдобриот случај, да го променат своето однесување. Меѓутоа,во седумдесеттите во естетиката многу се дискутираше за тоа дали естетската форма на прикажаното стравотно и ужасно во уметничкото дело не го „анестезира”, не го намалува шокот, со тоа што предизвикува естетско задоволство. Некои теоретичари на културата велат дека денес луѓето небаре „уживаат за стравотното”. Ние ги гледаме сликите од војните во светот на нашите екрани, додека пиеме кафе или вечераме, а самиот факт што тие се посредувани од медиумот, чија суштина е брзото заборавање на вчерашните вести, прави само за миг да бидеме допрени од стравотните слики, но, очигледно, не сме толку потресени за да посакаме да сториме нешто конкретно против војните.

Досега верувавме дека времето на дистопијата како реалност важеше само за првата половина на дваесеттиот век. Доколку ја проценуваме состојбата на светот низ призмата на поимите „утопија” и „дистопија”, особено во втората половина на дваесеттиот век, за многумина се чинеше дека човештвото, барем во западниот свет, успеа да воспостави хуманистичка и демократска состојба која, споредена со денешницата, ни се причинува дека беше барем малечко доживување на тоа во што веруваше утописката надеж – за едно човештво што живее барем во мир, без постојани војни. Има чудна симболика во тоа што два од клучните дистописки романи на дваесеттиот век, „Животинска фарма” (1945) и „1984” (1949) на Џорџ Орвел, беа напишани по крајот на Втората светска војна. Што значи, по катастрофата која беше последица на авторитарните режими, во едно време кога повеќе би се очекувале романи со еуфорично миротворна визија. Орвел е доволно голем реалист и скептик кон секоја утопија, за да ги напише своите две антиутопии во мигот кога неколку европски политичари, поучени од ужасот на војната, се обидуваа во една мирољубива европска заедница да го остварат дотогаш незамисливиот сон за „време без војни”. Често се истакнува дека не само „татковците” на ЕУ биле инспирирани од списот на Имануел Кант за „Вечниот мир”, туку и составувачите на „Картата на Обединетите нации” во 1945-та. Сепак, во 1945-та, во „Животинска фарма” Орвел ги опишува искушенијата на модерното време и на новите форми на авторитарно општество, особено тоа во Сталиновиот Советски сојуз, за да потсети дека утопијата уште не е реалност.

Сцена од филмот работен според романот на Џорџ Орвел, „1984“, луѓе со кренати тупаници кон ликот на екранот под кој пишува „војната е мир“ и „Слободата е ропство“Сцена од филмот работен според романот на Џорџ Орвел, „1984“, луѓе со кренати тупаници кон ликот на екранот под кој пишува „војната е мир“ и „Слободата е ропство“

Тоа говори дека дистопискиот роман има за цел постојано да ја нарушува еуфоријата за „реалната утопија”, покажувајќи колку е реална опасноста човештвото пак да западне во варварство. Дистописките романи, како тие на Џорџ Орвел или на Олдос Хаксли, на Станислав Лем, за генерациите родени по Втората светска војна имаа формативно значење. Тие го обликуваа светогледот на многу генерации во дваесеттиот век. Дури и таму каде што тој што го читаше „1984”, можеше да заврши во затвор, како во бившата ДДР.

Неделава прочитав во рубриката за литература на еден познат германски неделник дека дистописките романи, кои секоја нова сезона се се‘ побројни на пазарот, имаат се‘ помалку шанси да ги привлечат читателите. Затоа што луѓето веќе живеат со страв од нуклеарна катастрофа. Тоа значи, нив повеќе не може да ги потресе сликата за катастрофата во роман, затоа што, така да се рече, реалноста за нив станала дистописки роман. Всушност, тоа е најстрашната катастрофа што може да му се случи на човештвото – да ја загуби надежта во подобра иднина. Затоа што дури и во најмрачните дистопии, секогаш има барем малечок зрак на надеж. Како, на пример, во романот на Рej Брeдбери, „Фаренхајт 451”.

Денес, кога бројот на актуелните војни кои започнаа со агресијата на Русија врз Украина не се намалува, туку се зголемува, за што сведочи и вмешувањето на САД во бомбардирањата на Израел во Иран (и обратно), сето човештво веќе живее со стравот од нуклеарна војна, која никогаш досега не се чинела пореална. Затоа што, како во најдобриот дистописки роман, диктаторите од сите страни на светот се закануваат со неа. Очигледно затоа се‘ повеќе луѓе чувствуваат дека дистописката приказна на светот не е повеќе научна фантастика, туку реалност. Притоа, војните, очигледно, се повидливи за луѓето како опасност, иако ги регистрираат само преку медиумите.

Парадоксално, за нив е невидливо стравотното темпо со кое секој ден се зголемува степенот на загреаноста на Земјината топка. А во тоа злодело учествува секој од нас и, сепак, не го менуваме драстично нашето однесување. Некои научници предвидуваат дека веќе идната година ќе биде постигната бројката од 1,5 степени, а една година подоцна таа може да стигне до 2 степена во загревањето на атмосферата. Сите апели на научниците да се запре климатската катастрофа, денес станаа безначајни пред можната нуклеарна војна. Но и едното и другото зло се дело на човекот. Не е можна утопијата на „вечниот мир” за човештвото кое безмилосно ја троши и уништува својата животна околина. Така да се рече, ние сме во војна со самите себе и со нашата животна околина. Тоа го знаеше Имануел Кант, големиот етичар, кој велеше дека човекот бил „криво” дрво, од кое тешко ќе се направело нешто добро, но веруваше во силата на разумот и на етиката во образованието на луѓето во одговорни и слободни умови. Да беше жив денес, Кант ќе се шокираше како може, по долгиот век на Просветителството, со кое човекот требаше да ја напушти состојбата во која тој не мислеше со својот разум, туку им веруваше на авторитетите, сегашните луѓе толку некритички да ги прифаќаат пропагандите, теориите на заговор и лажните вести. Кант веруваше дека таква пасивност на разумот и на критичкото расудување беше можно само во Средниот век. Само тогаш, кога луѓето уште не беа описменети и просветени. Денес луѓето кои преку интернетот некритички ги „голтаат” сите пропаганди и теории на заговор, го потврдуваат сознанието на Кант дека без критички мислечките, просветени читатели секоја лага на луѓето може да им се „продаде” како вистина. А тоа прави реалноста да стане навистина дистописки роман. Без автор или со невидлив автор, кој им ја пропишува на „конзументите” на неговата пропаганда дури и улогата која тие треба да ја играат во неговиот дистописки театар