“Колективна терапија“ за Македонците (прв дел)

Деновиве прочитав на веб-страницата на „Фондацијата Зоран Ѓинѓиќ“ дека кога тој се вратил од Германија во Србија, говорел за потребата од „колективна терапија за српскиот народ“ по угледот на германското соочување со своето минато. Тој како „колективна терапија” ги подразбира долгогодишните филозофски, воспитно-образовни, научно-историски, културни и политички процеси во германското општество, во кои беше критички преиспитано германското минато и во него доминантните национални митови. Тие процеси започнаа на крајот на шеесеттите. За да се согледа која е главната карактеристика во однесувањето на народот по историските катастрофи, за „колективната терапија“ во Западна Германија беа суштествени погледите на интелектуалците кои пред Хитлерова Германија беа емигрирале во Америка. Тие во американскиот егзил се беа стекнале со искуство во слободната парламентарна демократија. Најголемиот дел од нив беа германски Евреи. Тие се вратија во Германија и по една деценија го поттикнаа соочувањето со минатото. Една од клучните студии за германскиот „национален карактер“ беше книгата на психијатрите Маргарете и Александар Мичерлих, „Неспособноста да се тагува“. (Die Unfähigkeit zu trauern). Според двајцата Мичерлих, Германците, наместо по војната да тагуваат за тоа што се случило, го „потиснаа“ сеќавањето на минатото, и јавно и приватно, со преголемиот елан за обнова на земјата. Тоа сознание беше едно од многуте кое ги мотивираше Западните Германци критички да ги рефлектираат менталните урнеци низ кои се објаснувале и доживувале историските порази и траумите во своето минато.

Кога се работи за Србија, Ѓинѓиќ вели дека „Србите треба тоа соочување да го сторат самите“. Соочувањето со минатото значи самите себеси да се ставиме „под лупата на критичкиот разум“. Зоран Ѓинѓиќ, најевропскиот српски премиер, убиен во атентат 2003, беше мој колега, филозоф од мојата генерација во Југославија, кого го запознав уште како студентка на собирот на студентите по филозофија од југословенските универзитети во Скопје 1973. Една година подоцна и двајцата ги завршивме студиите по филозофија и се запишавме на постдипломските студии во Белград. Двајцата нѐ привлекуваше германската филозофија, пред сѐ „критичката теорија“. Зоран го сакаше Хабермас, јас Адорно. Тој на постдипломските во Белград често споменуваше дека сака да замине на докторски студии во Германија, кај Хабермас, како што и стори, во 1977. Неколку години подоцна и јас заминав во Германија од семејни причини. Обајцата дефинитивно нѐ обликуваше германската култура и општество. Без критичкото соочување со траумата од војната во филозофијата на Адорно, немаше никогаш да ја најдам парадигмата да ја промислам траумата од војната во мојата семејна биографија, што го сторив 1999-тата во книгата „Егејци“.

Соочување со минатото

Вратен во Србија во деведесеттите, Ѓинѓиќ истакнува дека доколку не дојде до таква „колективна терапија“ на српскиот народ, тој постојано ќе ги повторува грешките од минатото и ќе ги зголемува „колективните“ трауми. Тоа сознание го имам со години и за македонскиот народ. Затоа од почетокот на мојот живот во Германија ме фасцинира сложениот процес во германското општество наречен „Vergangenheitsbеwältigung”. Овој типично германски јазичен композитум го опишува процесот на критичко соочување со минатото, сознавање на сопствените историски и национални грешки и надминување на минатото преку промена на свеста, со помош на критичкото промислување на типичните мисловни шеми и националните митови.

Сиве овие години, врз примерот на Германците, постојано и јас размислував за неопходноста од таква „колективна терапија” и за Македонците. Во Македонија еден ден мора да започне тој критички проект на соочување со нашата слика за минатото. Треба да се анализира македонскиот начин на доживување на поразите и на историските трауми. Промената во мислењето и однесувањето на една заедница, општество и народ, се одвива преку индивидуалното соочување, меѓутоа, како составен дел на еден општествен, културен и интелектуален критички дијалог на сегашноста со минатото.

Тоа е белегот на модерните демократски општества како германското. Патријархалните и авторитарните општества не гледаат критички на минатото, зашто тоа им треба како инструмент во манипулацијата со сегашноста. Минатото за нив станува мера за сегашноста не како критичко сознание, туку како идеализиран мит и култ, во кои сегашноста е заробена и осудена слепо да ги повторува постојано истите грешки. Секој народ може да ја промени сегашноста само кога ќе сознае што било погрешно во постапувањето и мислењето во минатите порази и историски трауми кај предците. „Колективната терапија” помага еден народ да почне да извлекува критички поуки од минатото, за да почне да постапува поинаку во сегашноста. Меѓутоа, за да се лекуваат „раните” од минатото, тие треба да се сознаат и да се „отворат”. Тие треба да станат јасна критичка свест, без емоции, без патос, туку со голема одговорност.

„Предавници и патриоти”

Во македонски контекст, треба да нѐ замисли зошто во критични историски моменти Македонците секогаш одново се делат на „предавници и патриоти”. Современата наука би ни рекла дека таа шема се наоѓа во „епигентската меморија” на Македонците. Таа се пренесува како ненадмината траума на нашите предци, од генерација на генерација. Ние го повторуваме истото однесување, речиси, без да сакаме, затоа што уште не сме успеале критички да го рефлектираме однесувањето на предците. Во најважните историски мигови во минатото, Македонците навистина биле „предавани“ од своите. Тоа е „општо место“ во македонската историја, кое Славко Јаневски го претопи во поетска слика, во која кај што има тројца Македонци, двајцата го јадат третиот. Зошто оваа „слика” никогаш досега не е рефлектирана критички како погубна за Македонците? Зошто бегаме од тоа да признаеме дека Македонци имало не само во НОБ, туку и како учесници во бугарската администрација во Македонија во Втората светска војна? Зошто не се прашуваме какво е однесувањето на народот кој со децении говори за бугарофилите, гркоманите и србоманите во своето минато? Дека ги имало, сведочат овие историски поими. Освен тоа, тие постојат во историјата и на многу македонски фамилии, во кои често имало некој србоман или бугарофил. Кога прабаба ми од Костурско ќе речеше дека „филан човек тргаше на гр‘цко”, тоа значеше дека бил гркоман. А така било многу често во сложената историја на Македонците. Зошто тоа го потиснуваме? Затоа што тоа сознание е болно, па порадо вината ја префрламе на другите – на соседите, на „Големите сили”, на „блудницата Европа”. Во таа шема мислиме и ден-денес. Затоа не ја прифаќаме одговорноста за нашите сопствени слабости.

Критичкото соочување со историските констелации на Македонците во минатото би ги демистифицирало овие феномени, би ги ставило во конкретни, реални, а не митски контексти.Тоа би ни помогнало да сознаеме дека, кога немале своја држава, многумина од Макединците станувале „предавници“ на своите сонародници од различни причини. Најмногу по силата на „менталитетот” на Македонците, формиран во минатото, кои морале да се прилагодуваат на секоја власт. За да преживеат! Јасно е дека херои и бунтовници биле малкумина, поголемиот дел се „прилагодувале” на власта. Така се создавале сликите за „предавниците” и за „патриотите”. Не би ме изненадило овие слики да ги создавале токму „предавниците”, затоа што хероите гинеле и не можеле да сведочат. Но, како може уште да мисли низ такви анахрони дихотомии еден народ, кој одамна живее во своја држава?

Кица Колбе