Модерната замка за Балканот е поопасна од онаа во времето на Милошевиќ

Истото што им се случи во 1990-тите им се случува повторно на земјите од поранешна Југославија – паѓаат во замка многу слична на онаа што им ја наметна режимот на Милошевиќ.

Реченицата за враќањето во деведесеттите на Балканот често се повторува и се претвора во фраза, бидејќи не и се припишува вистинското сериозно значење.

Имено, честопати воопшто не се разбира што загубија државите формирани на територијата на поранешна Југославија во 1990-тите, кога поради националистичката социјална динамика воспоставена од режимот на Слободан Милошевиќ кон крајот на 1980-тите, беа блокирани од големосрпската агресија во 1990-тите.

Во средината на осумдесеттите, „кремот“ на српската академска заедница го создаде Меморандумот САНУ, како политички проект за создавање на голема Србија. Фактот дека проектот се засноваше на етатистички реалсоцијалистички модел, а тие не го видоа озлогласеното – дека светот се соочува со голем бран на демократизација и дека тоталитарниот поредок се распаѓа, покажува до кој степен „кремот“ живеел надвор од глобалниот контекст.

Меѓутоа, страшно е што поради проектот дизајниран од Милошевиќ, кој тој го спроведе, во другите земји од поранешна Југославија, процесите на демократизација во Централна и Источна Европа поминаа покрај овој политички интерес во овие земји. Територијата на поранешна Југославија затоа првично беше целосно отсутна од проектот „Делорски кругови“, а единствено Словенија успеа да добие статус на кандидат за членство и покрај тоа што не беше дел од проектот на претседателот на Европската комисија во два мандати – од 1985 до 1995 година.

Извлекување на Хрватска од балканскиот контекст

Патот кон членството на Хрватска во ЕУ беше следен во друга насока, со заклучоците од самитот во Солун на крајот од грчкото претседателство со ЕУ во јуни 2003 година, што, на крајот на краиштата, го отвори патот за проширување на ЕУ кон Западен Балкан, по големата експанзија во 2004 година, во која беше вклучена и Словенија.

Во 1990-тите, Балканот беше надвор од европскиот политички контекст. Во балканските држави кои беа фокусирани на национализмот и војната, клучните процеси поминаа под радар – од падот на Берлинскиот ѕид до изградбата на демократски институции и процесот на економска и политичка стандардизација со заедничко европско правно законодавство, што се одвиваше во остатокот од Централна и Источна Европа.

Словенија ја отвори својата можност веднаш по примирјето во Бриони, но долго време беше третирана со недоверба во ЕУ. Хрватска почна да ја создава својата шанса дури по победата над агресорот (која беше воспоставена според некои толкувања во 1995 година, но всушност дури во 1998 година со завршувањето на процесот на мирна реинтеграција на Дунав) и, многу поважно, колапсот на популистичкиот режим на 3 јануари 2000 година и почетокот на второто пренесување на власта.

Дури тогаш Хрватска почна да излегува од контекстот на „заканата на Милошевиќ“, а интересно е што процесот на соборување на Милошевиќ на 5 октомври 2000 година веќе беше на маргините на вниманието на хрватската јавност. Извлекувањето на Хрватска од балканскиот контекст беше политички проект на администрацијата и на Ивица Рачан и на Иво Санадер, а широк консензус за тој проект беше воспоставен со создавањето на парламентарен Национален совет за следење на пристапните преговори. Тој консензус на умерената левица и десница, обединети околу целите за влез во ЕУ и НАТО, ја одбележа и словенечката политичка арена – од крајот на процесот на независност до реализацијата на тие темелни заеднички цели.

Патогениот притисок на Србија врз соседите

За жал, со пропаѓањето на проектот Меморандум САНУ, не беше запрено патогеното влијание на проектот Голема Србија на Балканот. Наместо да го признаат поразот, „основачите“ на проектот создадоа Меморандум II, чија цел беше да се отфрли одговорноста за процесите во 1990-тите, а со тоа и фактот дека режимот во Белград беше етикетиран како одговорен за неказнивоста и неуспехот да се спречи злосторството геноцид пред Меѓународниот суд на правдата во Хаг (ICJ) и Меѓународниот судски судски суд.

Со промената на администрацијата на Борис Тадиќ, која изврши преговарачка транзиција, договор меѓу мекото крило на стариот режим и мекото крило на демократската алтернатива, извршена во 2012 година, Србија повторно влегува во периодот на владеење на опции посветени на големосрпскиот концепт, но овој пат, по примерот на империјалниот проект на Путин во Русија.

По 13 години владеење, притисокот на авторитарната власт во Србија врз соседните земји станува крајно патоген. Помалиот ентитет во Босна и Херцеговина [Република Српска] се третира како конститутивен дел од српскиот свет, а властите во Белград силно го охрабруваат сецесионизмот на Додик. Иако односот кон Црна Гора, како органски дел од српскиот свет, е малку порезервиран од односот кон ентитетот на Додик, контролната моќ во Црна Гора е воспоставена во рацете на великосрпската опција, на чело со Андрија Мандиќ. Таа контролна власт која ги спроведува интересите на Белград секогаш може да ја блокира номинално проевропската администрација на премиерот Милојко Спајиќ и претседателот Јаков Милатовиќ.

Најлошиот притисок е врз Косово, кое во септември минатата година беше изложено на терористички напад на паравоените сили вооружени и контролирани од режимот во Белград. Клучниот актер на терористичката акција се уште ја ужива целосната заштита на авторитарниот режим на Вучиќ. Аспирациите за претворање на дел од Северна Македонија во простор на српскиот свет стануваат се поочигледни. Дополнителен на тој проект беше уште еден сличен проект – проектот Отворен Балкан, кој сакаше да воспостави простор на асиметрични односи на Западен Балкан со две фокусни точки, Белград и Тирана, и да го претвори концептот на „регионална интеграција“ во рамка за големосрпскиот и големоалбанскиот проект.

Поради реакцијата на Европската Унија, пред се на Германија, проектот Отворен Балкан мораше да се „повлече“ пред европскиот, односно германскиот проект на Берлинскиот процес, кој се заснова на европските принципи за еднаквост и матрична соработка на земјите вклучени во иницијативата. Меѓутоа, во Белград тоа сè уште не беше доживеано како сериозен политички пораз, а државните политики систематски се водат во согласност со верувањето многу слично на она од проектот Меморандум САНУ.

Очекувања од Русија и Трамп

Имено, тој проект се засноваше на верувањето дека никакви длабоки општествени промени нема да го доведат во прашање етатистичкиот модел на диктатура, заснован на Советска Русија. Исто така, проектот на српскиот свет почива на убедувањето дека е само прашање на време кога тоталитарната Русија ќе го освои и порази европскиот модел на демократски слободи, човекови права и социјална-пазарна економија. Кога започна генералната инвазија на Путин на Украина, за оние кои го моделираа српскиот светски проект, тоа беше показател за почетокот на крајот на Европската унија.

За оние кои ја моделираа политиката на Вучиќ, агресијата против Украина беше прокси војна, но пред се војна што Русија ја води на територијата на Украина за да го урне слободниот свет и Европската унија.

Де факто истото се очекува од новиот мандат на претседателот Трамп: сојуз со Русија во име на „заедничките вредности“ и против Европската унија.

Разликата од Меморандумот на САНУ е само што тој документ на „цветот на интелигенцијата“ се засноваше на верувањето дека етатистичкиот комунизам е вечен, а овој проект се заснова на верувањето дека деновите на демократијата и човековите права се одбројани. Тоа што се покажа дека НАТО, како одбранбен сојуз на слободниот свет, е многу витален и дека стана поатрактивен отколку што беше пред руската општа инвазија на Украина, е како да не постои во тој светоглед.

Во овој поглед на светот, за ЕУ ​​се зборува како структура од минатото, без можност да опстане во нови услови, а проектот на претседателот Трамп се толкува блажено наивно, без негово елементарно знаење.

Балканот како изолиран вредносен систем

Вистина е, секој период во кој се пробиваат епохите може да биде крајно ризичен за бројни држави и за наднационални структури. Јасно е дека со почетокот на новиот мандат на претседателот Трамп заврши периодот на глобализација, но Европската унија веќе во добра мерка се прилагоди на тоа. Прашањата за слободната трговија и царинските бариери и прашањата за односите меѓу глобалните актери стануваат тензични и чувствителни, но Унијата одговара со нови јавни политики. Под притисок на концептот на српскиот свет, пак, на државите од просторот на поранешна Југославија им се случува истото што им се случи во 1990-тите.

Тие паѓаат во замка многу слична на онаа што им ја наметна тогашниот режим на Милошевиќ, без главно да се извлечат од последиците од таа претходна замка. Денес околностите се далеку понеповолни отколку во деведесеттите. Во тоа време, имаше оптимизам што следеше по големиот бран на демократизација, економската конјуктура што следеше по проширувањето на нови пазари и подготвеноста на консолидираните демократии да го пренесат знаењето во земјите кои се најдоа во позиција да излезат од тоталитаризмот или авторитаризмот и да почнат да градат демократски уставни модели, слободно граѓанско општество, слободен пазар и најдемократски.

Денес нема оптимизам, а на Балканот почнува да се гледа исто како што се гледаше во деведесеттите – како област што живее во изолиран вредносен систем, кој нема речиси ништо заедничко со вредносниот систем на консолидираните демократии. Повторно, балканските држави ниту се обидуваат да разберат што се случува со Европската унија, ниту ги следат процесите и одговорите на Унијата на новонастанатата ситуација, туку очекуваат да бидат третирани како привилегирани. Краток временски период во кој сериозно се размислуваше за тоа како враќањето кон заедничката европска политика за проширување може да биде вредно за Унијата, за жал, сега е пропуштено, а никој освен професионалните заговарачи за проширување (како што е еврокомесарот за проширување) сериозно размислува за фактот дека некои од земјите во претпристапниот дијалог во рамките на актуелниот мандат на Европската комисија може да ја „заврти вратата“ на Европската комисија.

Но, тоа не е вина на европската елита, туку на политичките елити кои повторно се најдоа заробени од притисокот на светогледот кој нема ништо заедничко со вредностите на европската интеграција. Во такви околности не треба да се очекува релевантен интерес на институциите на Унијата за процесите во Западен Балкан. Единствениот начин да се врати областа на Западен Балкан / поранешна Југославија на европската агенда е домашните политички елити да најдат сила да го отфрлат притисокот на антиевропскиот светоглед што ја „зароби“ оваа област и да ги воведат во јавниот дискурс оние прашања што сега ја окупираат Европската унија, т.е. процесот на глобализација банкротираше.

Одговорот со помош на популистичкиот квазисуверенитет, кој ги турка овие земји во орбитата на Путин, го гасне секој европски интерес за процесите што се случуваат во овој дел од Европа. Меѓутоа, проблемот е што во современи услови ќе биде уште потешко да се надминат последиците од таквите погрешни политики отколку што беше во деведесеттите. И гледаме дека во 90-тите, освен Словенија и Хрватска, од разорното влијание на меморандумскиот антидемократски етатизам не го избегнаа и другите земји од оваа област.

Колумна на Давор Џенеро

Извор: Savremena zamka za Balkan opasnija od one iz Miloševićeve ere | Eurointegracije | Al Jazeera