ПАТОТ НА МАКЕДОНСКАТА НЕЗАВИСНОСТ (прв дел)

Треска на македонската архива

Приказот на процесот на стекнување независност на Република Македонија ќе ни послужи да ја изложиме условеноста на нејзините конститутивни основи, кои ја одредуваат од една страна нејзината институционална политичка структура конципирана со Уставот од 1991 година. Токму низ овој процес, сите нејзини конститутивни белези се изложија посебно јасно на површина, во тој историски момент. Другата страна е секако – идеолошката одлука за избор на либерален концепт на уставна демократија, како општ модел во кој Устав ќе се вообликува како демократски отпечаток. И двата аспекти се предмет на историска потврда, проценка и предизвици. Тоа ја објаснува намерата за начинот на нивното креативно поврзување, во концептот на Уставот од 1991, имено, во тоа се содржи и предизвикот на овој текст.


Самиот процес на стекнување независност на Република (денес) Северна Македонија е акт на, ако може така да се нарече, нарушување, пробив низ јазловита проблемска низа на политички одлуки и настани, што ја променија геостратегијата на регионот но поважно, се променија симболичките самоперципирања кај Македонците и ја отворија нивната национална себеконструкција на нов и забрзан начин. Независно од сугерираното во насловот на темата, истата нема да биде следена пред сѐ од хронолошки и фактографски аспект, туку од проблемски. Хронологијата на настаните, ќе биде страничен аргументациски материјал. Имено, според мое мислење, основните критични точки на стекнувањето независност на Република Македонија одеа преку решавање на следните политички односи и прашања:

– раскин со Југославија (Србија) и учење на сопствената геостратегија во регионот, геостратегија на „земја на крстосница“ (cross-land country); – ново поставување кон Албанците во земјата и кон „албанското прашање“ во регионот низ концепирање на државата како мултикултурно општество и можеби мултикултурна демократија; тоа понатаму создава идентитетски дилеми на создавањето политичка македонска нација, од граѓани со различни етнички идентитети,
– борба за идентитетските прашања поврзани со етничкиот идентитет на Македонците и Македонскиот народ низ споровите со Грција за името и со Бугарија за јазикот и за автохтоноста на нацијата,
– учење на односот во меѓународната политика кон малите држави и првите искуства со меѓународните организации и мултилатералната дипломатија,
– создавање сојузници во големите светски сили: стратешкото сојузништво со САД, амбивалентниот однос кон Русија и на почетокот амбивалентниот однос на и со  Европската Унија;
– и  на крај, (што се покажа и како трауматично низ авторитарните и популистички искуства кои во меѓувреме се случија) можноста да се биде слободен во либерална, демократска земја, потпрена на своите граѓани.

                – Од личната архива на Љубомир Фрчкоски, подготовка на Уставот од 1991 година, заедно со Владо Поповски и Лазар Китановски

Обидот за ваков пресек, дури и да е најограничен, има проблем со нужното збивање и можеби симплификација на некои драматични политички случувања, и изобилство на лежерна фактографија. Тоа го сметам за помал хендикеп од спротивната опасност: застранување во хронологија, која ги испушта од вид основните сртови на нашата современа политика, и политички одлуки што ја конституирааат независната македонска држава и нејзината конституционалност.

 

  • Во меѓународното право за признавање на ново настанатите држави традиционално се практикува т.н. декларативна теорија, која се состои во сведување на факторот на признавање на декларација, имено констатација на четирите услови за постоење и независно функционирање на државите: постоење на територија (не е нужно и докрај дефинирана со меѓународни граници); население (независно од бројноста); суверена власт; и волја за почитување на меѓународните правни норми, пред сè од јус когенс вид (задолжително меѓународно право); како и еден дополнителен услов – да покажува способност за независност или самата да ги остварува правата и обврските од влегувањето во меѓународниот правен сообраќај. Меѓународниот субјективитет на државите се цени од овој стварен и процесен капацитет да ја остваруваат својата внатрешна и меѓународна сувереност и правна надлежност.

Дотука, немаше спор со независноста на Македонија, искажана посебно јасно во Извештајот на т.н. Бадинтерова Комисија по повод кризата на распаѓањето на СФРЈ и стекнувањето независност на новонастанатите држави (посебно важен нагласок во овој Извештај паѓа на македонскиот Устав од 1991 како либерален, демократски, современ, а името на државата како непроблематично). Но оваа околност беше “странично“ оспорена со воведувањето “проблем“ со името на државата, кој беше злоупотребен од страна на Грција која успеа да го искористи контекстот на распад на СФРЈ и стравот на светската заедница за отворање на уште една дестабилизирачка точка на југот на Балканот, во Македонија, претставувајќи го признавањето на Македонија под нејзиното уставно име како можна „закана за безбедноста“ во регионот и за светскиот мир.

Со тоа, прашањето влезе во агендата на Советот за безбедност на ООН како прашање не само на прием на земја-кандидат за членство, туку и на потенцијална закана за светскиот мир. Драматизирањето или злоупотребата на кризата со распадот на Југославија, во контекст на прашањето на приемот на Македонија доведе до активно кршење на Повелбата на Обединетите нации по прашањето на постапката за прием (членот 4, поврзано со членот 2, став 7 од Повелбата) [1].

Опциите за можен  излез од тој  правен лавиринт на времето, не се тема во овој текст, и тука ќе ја завршам илустрацијата на меѓународно правната потешкотија, што долго време ја имаше Македонија околу признавање на својот меѓународен субјективитет како неза висна држава.[2] Од аспект на внатрешно-политичката ситуација на тој период, кој се однесуваше на распаѓањето на СФРЈ, позицијата на Македонија беше предоредена на мошне суштински начин. Позицијата на Македонија беше симболично одредена ако така може да се каже на почетокот на кризата со  т.н. план Глигоров – Изетбеговиќ, а се случуваше во контекстот на состаноците на претседателите на Републиките од бивша Југославија. Овој проект беше направен како краток план за избегнување војна, и излез од удолницата на распадот што се наѕираше. Тој беше израз на една од  најсериозните идеи во тој период, ако воопшто може да стане збор за нешто такво, земајќи го предвид контекстот.[3]

- Од личната архива на Љубомир Фрчкоски, подготовка на Уставот од 1991 година, заедно со Владо Поповски и Лазар Китановски
– Од личната архива на Љубомир Фрчкоски, подготовка на Уставот од 1991 година, заедно со Владо Поповски и Лазар Китановски

 

Македонија, надвор од воениот удар на српскиот национализам, сепак, беше во конфузија околу губењето на „заедницата“ низ која се создаде како држава, и несигурна во безбедносните аранжмани за нејзината иднина како независна држава. Македонија, низ концептот на сериозно предлагање опции за некакви конфедерации и премостување на кризата, всушност, очајно се бореше за добивање време за консолидација по две основи: обид да ја избегне војната и затегањата на нејзина територија и подготовка на своето население за опцијата – самостојност. Македонците не беа сосема начисто дали сите опции, или барем оние за лабава економска врска меѓу бившите републики, се исцрпени. Таа ситуација беше отсликана и во дебатите во тоа време во политичкото милје на Македонија, а планот на тогашниот претседател, содржан во т.н. проект „Глигоров – Изетбеговиќ“, ја изрази таа состојба. Планот (од  писмени материјали од тие состаноци на еден од авторите и од разни експертски размени со другите тимови, околу 150 страници на авторизирани записи од состаноците), беше само скица на лабава конфедерација (недоразработена во детали), во која републиките се изборуваат за независен меѓународен субјективитет, а економската сфера се остава во делот на некаков заеднички пазар. Србите, нормално, ја потенцираа „единственоста на војската“, но тоа беше спорно за сите други. Споменатиот план не е толку важен самиот за себе, колку што во текстов ни користи за да ја покаже политиката на усвојување на идејата за независност од страна на Македонија и Македонците. И, како земјата во етапи ја сознаваше неизбежноста на распадот на бившата држава, и ги расчистуваше илузиите за крваво братството и единството, посебно со Србите. Етапите на легитимизација и легализација на раздружувањето (ироничен термин, во употреба во светло на настапувачката војна и на 300 000 жртви што следуваа од неа) врз Македонија, беа изведени докрај внимателно и во последната етапа од тој истоветен период на раздружување на другите републики.

Процесот на осамостојувањето одеше низ неколку конститутивни чинови:
–  Македонија донесе Декларација за независност во Парламентот,
– следуваше референдум за независност (со прашање кое, иако јасно, сепак, имаше додаток што ја одразуваше потребата од намалување на ризикот за неуспех и недвосмисленоста на изјаснувањето за независност, на 08.09.1991 ),
– за да уследи фаза на донесување нов Устав (1991), со која процесот се заокружи (17.11.1991).

Како и вообичаено, Македонија  го избра и остваруваше патот на компромиси со своите политички елити од различна провиниенција. Мултикултурниот момент се изрази во процесот на договарање за клучните политички одлуки на моментот, како и со општиот принцип на инклузивност во конструкција на институционалните аранжмани, од Уставот 1991[4] до Охридскиот рамковен договоро после кризата во 2001 година. Тоа, секако, не одеше без проблеми и скршнувања од патот, но процесот се востанови на почетокот и се етаблираше како „модел“ на носење политички одлуки, и начин на конструирање на политичките коалиции на владата. Втор момент, кој исто така, се востанови како политички метод на некој начин е држењето отворена македонската политичка “кујна“ за мека арбитража, така да се каже, или за инволвираност на нашите стратешки партнери во промислување и конструкција на политичките аранжмани, посебно оние кои се однесуваат на меѓуетничките односи и спорните односи со соседите. Тоа се покажа како исклучително важно и повеќекратно ефикасно искустно. Македонија го градеше својот суверенитет низ ефикасноста на донесените одлуки на нормативно ниво, и во нивна реализација, а не низ реториката на суверенитетот (одбивност кон „странското мешање“), толку карактеристична за националистичкиот популизам на тогаш повеќето осамостоени републики во регионот.

Во тој период на почетоците на независноста постоеја исто така и влијателни мислења што јавно го спореа целиот тој процес, тие посебно се затскриваа зад т.н. легалистички момент на стекнување независност и фактички ја бранеа српската позиција за дисолуција на бивша Југославија. Тие истите, учестуваваа како експерти од Македонија, во правењето на туѓи устави на т.н. „скратена федерација“. Со еден збор, целокупниот багаж на старите системи и пројугословенски опции (имено, со оглед на тоа што беше останало од Југославија) уште долго живееја во Македонија, но постапно беа маргинализирани од настаните и политичкиот процес кој го водеа одговорни политички елити. Во меѓувреме, беше успешно извведено повлекувањето на југословенската војска од територијата на Македонија (со Договорот Глиголов – Аџиќ), и преземањето на границите и на безбедноста.

Таа етапа ја заснова и следеше втората клучна одлука за стратегиско сојузништво со американската политика, низ соработка со нивните  безбедносни служби и нивно воено лоцирање во Македонија, во пресрет на разгорување на војната во Босна и Херцеговина. Централата на  САД за регионот беше на наша територија од почетокот на 1992 година, и Американците имаа свои трупи (200) во склопот на УПРЕДЕП, на нашата северна граница што подоцна и на долг рок го одреди редоследот на настаните за нас, и стратегиската политичка соработка со САД. Таа стратешка соработка се покажува витална за нас од неколку аспекти: базичен баланс по стратегиската линија исток– запад, или Коридор 8 (Виа Игнација), со што ни беше овозможено одржување и издржување на притисокот по блокадите на Грција. Намалување на притисокот од агресивната политика на Србија, под режимот на Милошевиќ на почетокот, контролата врз т.н. албанско прашање, кое не беше насочено кон Македонија, беше долго држено надвор од насочувањето кон македонската независност, и внатрешна унитарност. Дополнително, кога се откри воениот конфликт од 2001 година (пред сè поради излевање на воените провокации од Косово), тој беше амортизиран и одржан на ниско ниво на ризичност насочен кон комплекстот човекови и права на заедниците. Тоа овозможи негово полесно контролирано апсорбирање од институциите на македонската демократија, низ т.н. Охридски Рамковен договор. Во тој првичен период, важно е да се напомене улогата која ја имаше соседна Бугарија во при блокадите од Грција, како наш најсериозен отворен пат за снабдување. Ако бугарската политика не беше поставена така, нашите проблеми ќе беа многу посериозни. Важна беше, исто така, економската и политичка помош и подршка од Турција. Таа линија на дејство и сојузништво ѝ помогна на позицијата на Македонија, да се одржи како важна крстосница во регионот и да не потпадне повторно (во други услови) во ситуацијата што во СФР Југославија ја одржуваше како слепо црево на јужниот Балкан, со неприродно прекината комуникација по линијата исток-запад.

Сакам да ја потенцирам оваа линија на стратегиска соработка со САД, бидејќи таа се случи во период кога соработката со нашите “природни“ сојузници, Европјаните, беше на моменти мошне болна и полна со разочарувања за нас. Тој амбивалентен однос со Европа, некако се градеше во триаголникот: Бадинтеров Извештај – Лисабонската резолуција на ЕУ – Единбуршката Резолуција на ЕУ – Влез во ООН за Македонија, под референцата Бивша Југословенска Република Македонија. Имено, позитивниот и правно легалистички Извештај на Бадинтер за нас, како земја која ги исполнува условите за независност, беше драматично засенет со Лисабонската Резолуција на ЕУ со која се бараше да го смениме името и тоа да не го содржи зборот Македонија во себе. Неговото одбивање од Македонија доведе до Единбуршкиот состанок на ЕУ, каде се донесе друга Резолуција со која ЕУ ја “ослободува“ Македонија, да аплицира за членство во ООН со став дека ЕУ не може да го разреши спорот за името и ја да ја “деблокира“ Македонија во своите понатамошни обиди. За Македонија, тоа беше пеколно тешко соочување со ЕУ како бранител не на принципи и вредности кои самата ги засновала, туку на непринципелни  интереси на една своја земја членка (Грција). За нас, тоа беше болно сознание бидејќи  ЕУ беше и остана единствена точка на надеж и цел, за полноправно членство без алтернатива. Судир со таков огромен политички партнер за нас беше трауматично. Но државата се собра околу своите институции и лидерство, и ја одби едногласно Лисабонската Резолуција на ЕУ, успеа да избори нова, Единбуршката, додека во меѓувреме да го помине искуството на судир за својот идентитет со ЕУ (во кој успева да победи мала, сама држава само со своите принципи и надеж). Од друг аспект погледнато, тоа ја зголеми самодовербата на Македонија дека ќе ја биде во секој случај‚ и во најтешките премрежја и со свртен грб на своите пријатели.

  (продолжува)

 Љубомир Данаилов Фрчкоски                                 

 

***
[1] Во кратки црти, кршењето на Повелбата се состои во третирање на прашањето на името на државата (кое дотогашната теорија и практика на ООН го третира како исклучиво прашање на внатрешниот суверенитет на земјите-членки), како „дополнителен“ услов за прием на Македонија. Овој случај со ставање дополнителни услови е преседан направен, само во случајот со Македонија, и денес се изучува во учебниците по меѓународно право на некои универзитети во САД и во Европа. Тој преседан е уште повеќе забележлив, ако се има предвид дека Меѓународниот суд на правдата во два претходни случаи има дадено правно мислење по барање на Советот за безбедност и на Генералното собрание на ООН (во 1948 и во 1950–1952 година), со кое тврди дека условите предвидени во членот 4 на Повелбата за прием на нови членови, се фиксно дефинирани и се само тие што се наброени (значи, не може да се прошират со нови), и дека не може ниту да се толкуваат на начин што ќе значи нивно проширено значење. Со ова се бетонира постапката за прием и поради тоа случајот на Македонија претставува уште појасно, насилно кршење на Повелбата од страна на самите органи на ООН. Секретарот на ООН, во согласност со Советот за безбедност, се обидува ова кршење на Повелбата (прием на земја под провизорен назив или на која ќе ѝ се обраќаат со некоја референца, во овој случај Former Yugoslav Republic of Macedonia) да го ублажи и да го одложи, со воспоставување процедура за посредување и решавање на спорот околу името на Македонија (Резолуција 817), но тоа се покажува само како одлагање на нејаснотијата, а не и како излез од правната слепа улица. Таа процедура на посредување, како што е познато, трае долго до решавање на проблемот со Договорот од Преспа во 2019 година.

[2] Наспроти тоа, во меѓувреме 132 земји го признаваат уставното име на Македонија (меѓу кои САД, Русија, Кина), додека ЕУ оди по принципот на ООН и ни се обраќа со Пoранешна Југословенска Република Македонија. Ваквата ретка и тешка битка Македонија ја водеше храбро (ако може да се користи тој термин), и тој момент беше важен како преговарачка позиција за Договорот од Преспа.

[3] На тие состаноци, авторот е  личен сведок, како советник на Киро Глигоров во тие разговори, и од сиот материјал што го поседува, како записи од состаноците и идеи што се разменувале и спореле, едно се наметнува како заклучок: таму никогаш немаше преовладувачка волја за надминување на кризата, ниту за сериозна разрешница. Словенците (посвесно) и Хрватите (помалку јасно, бидејќи беа позагрозени од распадот, со големото српско малцинство во земјата), учествуваа во разговорите како легитимација пред европските земји, дека прават напор наспроти навестувањето за војна, неа да ја надминат и да ја спречат, а со тоа да ги олеснат процесите на нивно признавање како независни држави. Но не веруваа и не сакаа да се изроди едно ново полурешение за распаднатата земја, во ликот на некаква комплицирана конфедерација. Србите повторно пред светската јавност се легитимираа дека прават сè за да ја спасат Југославија, а планираа воено да ја прекројат (тој концепт во Србија имаше консензус меѓу нивната Академија, националните интелектуални клубови и грубата Милошевиќева политичка структура). Овие две глуви и слепи опции, одеа една покрај друга во фолклорот на средбите. Само Босна и Херцеговина ја чуствуваше својата ранливост и беше во тажна конфузија.

[4] Со работата на Уставната Комисија, тоа е јасно и прецизно.

 

Back to top button
Close