Патот на македонската независност  (втор дел)

Како независна држава, Македонија изведе нешто што инаку се чинеше невозможно: беше доволно жилава да преживее две блокади по клучната трансверзала од соседна европска земја; која живее во културна хетерогеност во најлошиот дел од Европа за културна толеранција и неа да ја вгради во институциите на политичкиот систем на либерална демократија; да ги совлада или барем прескокне со упорнст пречките во ЕУ околу нејзиното име, и идентитет, конечно остварувајќо релативно мирен демократски развој на балканската крстосница.

Европската заедница во својата конфузија при распадот на бивша Југославија, направи серија грешки и недоследности, од кои сите бевме засегнати. Прво, не можеше да го предвиди расплетот на кризата и долго стоеше блокирана за дејствување и се залагаше за одржување на СФР Југославија. Кога изби војната, немаше разузнавачки податоци за тоа што вистински се случува и дозволи сликите од геноцидот на нивните телевизии да ја придвижат за дејство. Инсистираше дека е тоа европско прашање и по Хашката конференција за бивша Југославија и Карингтоновиот план (имено, по неговото пропаѓање) – крена раце и прогласи колапс. Во легалистичка смисла, ЕУ се обиде да предложи принципи за раздружувањето на СФРЈ и ја формира Бадентеровата комисија за оцена на правно-политичката зрелост на републиките да бидат признаени како самостојни држави. И тоа беше во ред. Резултатот од работата на респектибилната комисија, земјите од ЕУ не го почитуваа. Резултатот беше недвосмислен: Словенија и Македонија во целост ги исполнуваа условите за независност, Хрватска со промени на уставот и регулирање на односите со малцинствата, додека другите имаа поголеми проблеми. Тоа беше последна заедничка одлука на ЕУ. По неприфаќањето на резултатот на Бадентеровата комисија, ЕУ влезе во најопасните води за неа – поделба и компетитивност во однос на страните во судирот. Словенија и Хрватска беа признаени (како спонзор се појави Германија); Македонија беше оставена настрана, а со пропаѓањето на планот на Карингтон (на Конференцијата за бивша Југославија), војната беше единственото што остана. По тој темелен пораз, ЕУ гледаше спас во американското вмешување. Иако независна држава и членка на ООН од 1993 година,  Македонија конечно ја дефинира својата независнот во однос на Србија (СРЈ) дури со заемното признавање и утврдување на карактерот на меѓусебните граници, како меѓународни, со договорот што го потпиша еден од аворите на текстов во својство на Министер за надворешни работи  во пролетта 1996 година^[5]. Контекстот е главно одреден од српската, па и на грчката „империјалност“ на Балканот, и нивната себеперцепција и разбирање на сопствената позиција. Оттогаш, од 1996 година, Македонија можеше конечно да здивне, барем на планот на нејзината темелна реконструкција и раскин со „постарите браќа“ од бившата држава. Од тензичните континуитети што ја изразуваат темелната, на некој начин историска релација кон нас, кај Србите остана проблемот со признавање на македонската православна црква и некои калкулации со и околу можната поделба на Косово, како конечно решение на неговиот статус. Имено, во круговите на српската политика сè уште се чува опцијата дека поделбата на Косово би била полесна, и пореална ако на Албанците им се сугерира компензација за територијата, што ќе ја бараат во соседна Македонија. Овој план, никогаш јавно изречен, мораше да се има предвид при заземањето на нашите позиции околу меѓународните димензии на дефинирањето на статусот на Косово, и гаранциите што мора да се добијат и да се утврдат за регионот (тоа подоцна и се случи со т.н. План на Ахтисари за Косово).

Еден од конституентите на македонската независност и сувереност е, секако, односот кон етничката заедница на Албанците, и тоа од два аспекта: совладување и имплементирање на стандардите на групните културолошки права   во корпусот на човековите права но и структура на организација на институциите на власта пригодни за либерална демократија .  Македонија доби позитивна оцена  за својот нов Устав од 1991 од Бадинтеровата комисија , што е ретко, можеби единствено меѓународно признание на патиштата на правните имплементации на стандардите за човекови права во уставите на новите демократии од Европа. Точно е меѓутоа и тоа дека овие стандарди вградени во Уставот од 1991  одеа чекор назад од нивото на јазични права кои ги имаа Албанците според Уставот на СФРЈ од 1974 година . Тие права беа традиционално повисоки од меѓународните права за малцинствата и беа секако од видот и чуствувани како “стекнати права£. Тоа беше основа за константен притисок од страна на албанските етнички партии (посебно ПДП во тие години) за вракање на нивото на права кои Албанците го имаа претходно, посебно околу употребата на јазикот во Парламентот на земјата. Наспроти ова сепак ПДП учествуваше во владата и работата на Новиот парламент како и во јавниот живот на инклузивен начин и беше сериозен фактор за стабилноста на државата и мирната транзиција кон демократија.

Креирањето мултикулурно општество, кое се одразува во институциите на политичкиот систем (институциски баланс на ин дивидуалните и групни културни права), со висока толеран ција кон културната различност (формално повисока од нивоатa на малцинска заштита воповекето  европските земји) беше и останува сериозен предизвик за Македонија , регионот и Европа. Тоа е тешка операција во која мора да се балансираат индивидуалните права и мнозинската демократија со правата за групите и облиците на кон-социјална демократија (од делата на Липхард, Кумлика, Парек и Тејлор) во нов и дотогаш неиспитан вид на мултикултурна демократија (а не само мултикултурно општество). Но нешто беше јасно, патот одеше кон политика на инклузивност или вклучување на македонските Албанци во институциите на системот (што беше  реткост на просторите на Балканот, кој беше и сè уште е инспириран од поинаква политика на „градење на нацијата“, или балкански „мелтингпот“ пристап) и ги неутрализира можните сецесионистички планови и конс пирациите за создавање големи држави на Балканот. Тоа беше и сеуште е значителен македонски придонес во конечната пацификација и денес вклучување на  регионот во Еврпската Унија .

Прашањето што често се поставува, а се однесува на легалистичкото ниво на овој проект (односно на македонската независност низ легалистичкиот аспект на новиот Устав од 1991) е: дали новиот устав од самиот почеток можеше да ги вклопи и промените што подоцна беа наметнати со Охридскиот рамковен  договор од 2001 година, а се однесуваат на делумно проширување на малцинските права и со тоа да се пресретне кризата од 2001 година?

Мојот одговор на вака поставено шпекулативно прашање е веројатно  НЕ.  Имено, секој успешен уставен акт е акт на соодветни идеолошки стандарди (во овој случај либерални и демократски), акт на местото и акт на времето (на традицијата и на иднината). Акт на времето во две димензии: да ги впие традициите на местото, да „фати почва“ во земјата за која е донесен, а истовремено, да биде акт на иднината, во смисла базично да го антиципира и да го насочи развојот на политичкиот систем, а тоа значи контекст на нужни компромиси кои не се секогаш најсрекни или по вкус на “драфтерите  на Уставот“. Значи, не само да се регулира постојниот статичен однос на политичките сили и идеологија, да се конструираат институции кои ке функционираат и да антиципира правец на развој, а понекогаш да се издржи и спротистави на контекстот на политички притисоци. Уставниот акт мора да го има тој капацитет за да биде успешен.

Македонскиот Устав е краток устав, со акцент на базичното јасно регулирање на основните инстиутции и права и со отворање на можноста институциите, посебно Уставниот суд, да влезат во толкување (со своите одлуки и иницијативи за одлуки) на одредбите на Уставот и, низ тој процес, на адаптација на мноштвото прагматични промени  во делот на ‚‚живиот Устав“ да го одреди континуитетот  и промените во реалноста.

Дали тоа од досегасното искуство се прави и како се прави е друг проблем, за кој овој текст не е наменет, но, факт е дека овој акт се покажа како исклучително жилав, потврден во сите битни одредби од Бадинтеровата комисија, а во делот на човековите и на правата на групите (заедниците кои не се мнозинство, со интеграција на некои решенија од Охридскиот рамковен договор) тој се појави како втемелувач на понатамошниот развиток на Македонија како мултиетничка демократија. Како одминува времето и Уставот од 1991 се потврдува, така расте респектот и самодовербата на нацијата на некој начин кон сопствените дизајнирани акти и институции кои создаваат институционална историја која втемелува  држава  и создава институционална и политичка култура.

Интервенцијата во највисокиот акт дојде со Охридскиот рамковен договор 2001^[6]. Тој  е политички акт од внатрешен карактер со правни консидерации – одредби во деловите за кои сака прецизно да се дефинираат. Тој не е меѓународен договор и не е мировен договор. Меѓународен не е поради страните кои учествуваат во неговото сочинување и потпишување, и независно од силното гаранциско учество на посредници, тој е во основа внатрешен акт. Не е мировен, иако има одредби кои се однесуваат за прекин на воените дејства и регулирање на последиците од нив, бидејќи во Македонија немало ниту воена или вонредна состојба за време на конфликтот. Тој од меѓународен аспект се рангира како ниско интензивен внатрешен конфликт, во правна смисла нешто помеѓу бунт и востание.

Интензитетот на странското вмешување е поради важноста за мирот кој Македонија го претставува за регионот во очите на странците, а не е  резултат на жестокоста на судирите. Исто така странците јасно прифатија дека нема да ја легитимизираат ОНА со нејзино седнување на преговарачка маса, туку го засилија легитимитетот на албанските партии регистрирани и активни во Македонија. Странските гарантори го земаа на себе теретот на „рационализирање или артикулација“ на буновничките барања кои одеа од отворен расизам (во почетокот на судирите, види до петото Коминке на ОНА ) во насока на агенда за човекови права кј агенда станува возможна за преговарање. Сето тоа го докажува јасно внатрешниот карактер на Договорот и неговото зацврснувачко дејство врз унитарноста на државата.

Договорот има некои навистина важни и пошироки елементи: начинот на кој се реши инклузивно проблемот со употребата на албанскиот јазик во институциите; двојното, бадинтерово гласање како некакво суспензивно вето за заштита на правата на заедниците кои не се во мнозинство; генерално елиминираше каков било вид територијално решение за етничките права – федерализација или кантонизација и начинот на кој се регрутираа припадници на заедниците во државната администрација; и конечно локалната самоуправа како хоризонтално демократизирање на системот кој се допираше и кон употребата на јазикот на заедниците и нивно регрутирање.

Зошто не можеа да се антиципираат овие дополненија на правата на етничките заедници за време на изработката на Уставот од 1991 година? Прво, затоа што атмосферата на здобивањето независност и еуфоријата на политичките актери за и околу тоа создаде притисок кон т.н.национален устав „а не граѓански (што беше прв приоритет да се избори од нас кои го правевме нацртот на истиот).^[1] Важно беше да се создадат темели на граѓанска држава на еднакви граѓани, а не колективистички фантазми кои завршуваат во нееднаквост и тензии околу малцинските права. Уставот беше напишан на демократски и либерални основи, што е  успех  кој следешепосле  жестоки расправи и борби во Уставната Комисија на Парламентот на државата. Тоа беше успех и поради тоа што беше „тера икогнита“ за држава што воопшто немала либерални искуства, а која помина и искуство на популистички националистички митологии. Тој е граѓански во сиот текст (нациoналната меморија е поместена во Преамбулата, која не е дел од оперативниот текст што одредува ПРАВА). Тоа беше успешен, мајсторски, спасоносен компромис (земајќи го предвид периодот и атмосферата на донесувањето во 1991 година). И конечно како што споменавме Уставот како таков доби  пофалби и целосна потврда од Бадинтеровата комисија (најсилна комисија на ЕУ, составена од седум уставни судии) и со тоа ‚‚ѝ заврши“ огромна работа на државата во почетоците на борба за своја легитимација како демократска држава.

Второ, неможноста да се оди ‚‚понатаму со правата на заедниците“ во 1991 по мислење на авторот немаше да го спречи конфликтот од 2001 година, кој, како што потврдуваат сега сите анализи на стратегиските институти во светот (Тексашкиот институт за стратегиски анализи, Стандфорд институт за стратегиски истражувања, Меѓународната кризна група, Карнегиевата комисија и сл.), беше со својата насилна компонента на „востание“ или бунт – главно испровоциран од Косово и „извозот на револуција“ од тој правец. Тој конфликт дури во својата подоцнешна фаза и поради притисок на Американците пред се – доби димензија на борба за малцински права и сл. и стана на среќа „преговорлив“ и го овозможи Рамковниот договор. Исто така ОНА или УЧК-а од Косово со судирот сакаше и направи насилна смена на политичките елити на Албанците во Македонија (и на двете партии ПДП и ДПА) со што се востоличи, подоцна како ДУИ и до ден денес е дел од коалициите на власта (најново како „зелена партија“). Поради тие соображенија вградување на повисоки стандарди за групни права (дури и ако беа возможни во 1991) немаше да го спречат конфликтот, а ако се преговараше „за права“ ќе можевме да претпоставиме за што би се преговарало (кантонизации, федерализации и сл, бидејки ништо друго немаше да преостане…).

Таквото институционално вклучување на етничките заедници што не се во мнозинство какво се направи со Уставот од 1991 и со Рамковниот договор  се покажа плодотворно за реалната македонска демократија, стабилизација и независност, како и политички капацитет за интеграцијата на земјата во НАТО и ЕУ .

Љубомир Д. Фрчкоски     

^[5] На средбата со Милошевиќ, која ја имаше едн од авторите  по потпишувањето на до говорот во Караѓорѓево, неговата констатација беше дека не е битно тоа што имаме спор со Грција, битен е овој чин на признавање од Србија на Македонија за нејзината вистинска самостојност (и веројатно, по ѓаволите, имаше право). Посебно ако се земе во  предвид неговиот предлог до Мицотакис и Желев од 1993 за поделба на Македонија формално ставен на маса на нивните средби , а цитиран подоцна во Мемоарите на Желев .

^[6]Патот  на таа промена ја зацрта Комисијата за етнички прашања од Хашката Конференција која ја водеше германскиот дипломат Герд Аренс , види кај : Diplomacy on Edge , Gerd Arens , 2007, Johns Hopkins .

Професорите кои го направија текстот на Уставот од 1991 се : Љубомир Данаилов Фрчкоски , Владо Поповскии Лазар Китановски .