Патриотизам покриен со шал на суптилна ерудиција

Рецензија од Академик Ферид Мухиќ на изданието на македонски јазик на романот на косовскиот автор Миѓен Келменди “Gryka e kohes – nje histori e mbulue me shall” – “Премин во времето – една историја покриена со шал“.

Ги сакам книгите кои наведуваат на разговор. Оваа книга наведува на разговор уште од насловот. Насловот на оваа (прва) книга на авторот Миѓен Келменди е “Gryka e kohes – nje histori e mbulue me shall” (“Dukagjini”, Peje, 1994). Првиот дел на насловот на англиски јазик гласи: “The Gate of Time” – “Капија на Времето”. Иако ефектна, оваа синтагма одамна е станата општо место, додека пак во функција на преводот е – премногу слободна. Имено, на албански јазик, “Gryka“ не значи “Капија“ туку директно – “Клисура“. Терминот “Капија“ е неприфатлив и затоа што “Gryka“ од насловот е токму “Клисура“ и тоа не било која клисура, туку “Gryka e Rugoves”, во превод “Руговска Клисура“ – топоним за една од најдолгите (25 km) и најдлабоките (преку 1000 km) клисури на Европа. Според тоа, “ Клисурата на времето“ од насловот, не е апстрактна клисура во функција на метафора, што насловот “Gate of Time“ несомнено го сугерира. Треба да се знае дека “Руговската Клисура“ за која што станува збор, се наоѓа на самиот влез/излез во градот Пеќ. Сите промени што времето ги донесувало и однесувало, стигнале во овој град низ таа клисура, која што поради тоа е во насловот наречена – “Клисура на Времето“.

И вториот дел на насловот повикува на разговор бидејќи реченицата “една историја покриена со шал“ е всушност провокативна формулација која може но и не мора да се сфати буквално. За мене “една историја“ во овој пример всушност значи – една сторија – “една приказна покриена со шал“! А шалот? – Ни тој шал со којшто е покриена приказната за која зборува оваа книга, не е било кој шал! И за него има што да се разговара.

Имено, како ни клисурата, така ни овој шал не е апстрактен шал, туку е шалот на Ариф. Ариф е всушност централен лик, референтна точка на повеќеслојниот и многу разгранет координатен систем на целиот роман. Роден Руговец, Ариф слегува во градот Пеќ завиткан во шал, што во романот функционира како моќна алегорија. Инаку, познатиот „руговски шал“ претставува традиционален дел на носијата на мажите, жители на Ругово. Мажите од Ругово цел живот, овој два метри долг шал исткаен од фина снежно-бела волна, го носат завиткан околу главата. Го тргаат само кога одат на спиење. Со добра причина. Имено, овој шал е воедно и ќефин – погребна покривка во која се погребува телото на умрениот – во случај ќефинот да не може да се набави на местото каде што смртта го затекнала. А тоа низ превоите на Ругово, често се случувало. Дали поради тоа што оној кој го носи, овој шал постојано го потсетува на близината на смртта, или поради начинот на кој традиционално се носи (најверојатно во синергија на овие два фактори), овој шал на Руговците им дава печат на изразита мажевност и свечено достоинство. Сите Руговци кои сум ги сретнал во животот, без исклучок, оставиле на мене впечаток на воини со некои само ним достапни мудрости.

Со тоа се е ставено на свое место: градот Пеќ, Руговската клисура и една приказна за човекот завиткан во руговски шал!

Откако тоа го средив, книгата всушност веќе не ја читав; влегов во неа! Ако не бев актер на оваа цела приказна, бев нејзин сведок на секоја страница, секогаш и секаде присутен набљудувач. Ако актерите на оваа приказна не можеа да ме видат мене, јас можев да ги видам нив. Ако на светот постои макар само една книга која целосно се поистоветила со искуството на читателот, тогаш тоа е оваа книга!

Авторот опишува – јас гледам!

Ги гледам врвовите на Проклетие во Ругово, над облаците; ги гледам самотните куќи на малите селца расфрлени низ Ругово, под облаците; го гледам секој сокак и секој дуќан во сокаците на Пеќ; ги гледам лицата на луѓето кои ги познавам или сум ги сретнал опишани со луцидната загледаност и педантноста на еден Роберт Музил; јасно, како да го држам во рака, го гледам секој производ од огромниот трговски репертоар на Мендух Али – бег; секој камен од низата наброени што постојат, а од оние митолошките и имагинарните видови (филозофскиот камен), создавам јасна слика; гледам како летаат десетина таксономијски прецизно наброени видови пеперутки; гледам и дури – ги мирисам! – секоја роза поединечно, од долгиот список на видови рози, со наведеното народно име и латинскиот назив.

Авторот толкува – јас разбирам!

Одлуките, мотивите, постапките на Ариф кој од Ругово слегол во градот Пеќ и неговата верна Захиде, која останала да го чека во Ругово (додека да заработи малку пари). Го разбирам Мендух Али – бег кој останува иако знае дека ќе биде стрелан и Шукри бег кој заминува во Турција; го разбирам католичкиот свештеник Дон Ѓерѓ, кој посветено го пишува својот огромен Fjalor/Речник на поими за во ОН на целиот свет да му докаже дека Албанците се автохтон народ на Балканот; посебно добро го разбирам долгогодишниот качак/комита Рам Ујкани, кој бара нож да си го отсече перчинот коса, откако им се предава на џандарите!

„Мојот живот, даден од Бога, тогаш ќе ми се чини како подарок, даден од нив… како да сум ги прогласил за Бог, Бог на мојот живот – Бог да не даде!“

Авторот цитира – јас знам!

Тоа со цитирањето ме убеди до крај дека сè во оваа книга на некој начин навистина било дел од моето искуство, дека не е во прашање никаква парамнезија – грешка во памтењето. Миѓен Келменди цитира со задоволство, но секогаш функционално. Аристократски селективен, цитира ретко цитирани автори, а од оние најпознатите, бира помалку познати дела, наведува ретко цитирани фрагменти. Кулминацијата беше кога наидов на местото каде што Миѓен Келменди го цитира Габриеле д’Анунцио. Веднаш со него започнав имагинарен дијалог за д’Анунцио и појдовме со приказната за делото L’epifania del fuoko (книгата Nel Fuoco поделена во два тома: L’epifania del fuoco и L’ impero del silencio), за љубовта на младиот и брилијантен интелектуалец Стелио (Габриеле д’Анунцио) и најпознатата глумица од тоа време Фоскарина (Елеонора Дуза) под сводовите на декадентната Венеција што умира…

Во исто време, на улиците и сокаците на не толку декадентниот, но затоа пак Пеќ во кој се умира знатно повеќе, се одвива неспоредливо поголема и по последиците подалекусежна драма од љубовната приказна на Стелио и Фоскарина во Венеција. Конкретно, временски оваа драма опфаќа еден неодамнешен период од историјата на Косово, грубо одреден со Балканските војни до 80-тите години на минатиот век. Иако драмата е фокусирана на регионот на Ругово, примарно на градот Пеќ, турбулентните случувања сместени во раздобје од 60-тина години, предочени преку судбините на централните ликови, го вклучуваат во приказната и целиот Југо-западен Балкан, Црна Гора, Албанија, Србија, Македонија и Турција. Со изборот на темата, временската рамка и случувањата (принцип: време; место; дејство – кажано со јазикот на Аристотеловата Поетика) Миѓен Келменди, сакал или не, го допрел осиното гнездо! Иако директно и во детали ги опишал најдраматичните и некои од најтрагичните случувања во поновата историја на Албанците во Косово, се случило незапамтено чудо: не го каснала ниедна оса! Скокнал од руговската карпа “над облаците“, право на дното на пресушената Бистрица насреде Пеќ, а не се ни изгребал! Преминал низ огнот од Пеќ до Скадар, од Охрид до Корча, од Призрен до Солун, газел бос преку вжештениот јаглен од Вучитрн до Митровица, од Косово Поле до Скопје, од Скопје до Истанбул, дури и до Белград – и не добил ниедна опекотина!?

Ненадминлив виртуоз во одржувањето рамнотежа помеѓу објективните факти и жестоките емоции, без и најмала отстапка од фактите, Миѓен Келменди направи нешто што се чинеше невозможно: напиша изразито патриотска книга за борбата на Албанците за сопствената слобода и суверена држава, без да употреби ниту една формулација на говорот на омраза!? Не си допушти себе си нималку поостра експлицитна морална осуда, оправдано острастена критика на хегемонистичката политика и геноцидната пракса на државите кои со сите сили ја спречуваа реализацијата на овие историски тежнеења на косовските Албанци – пред се, во пократок период, Црна Гора, а континуирано до ден денес – Србија!? Така Миѓен Келменди ни ја демонстрира на дело ефикасноста на советот на Ниче: “Начинот треба да ‘не разликува!“ Колку и да е импресивен резултатот до кој го довел – уште поимпресивен е начинот на кој Миѓен Келменди и пристапил на оваа повеќе отколку запаллива и експлозивна тема. Ни малку не зачудува што тоа ни пред него, а колку што знам, ни по него, никому не му појде од рака. За тој начин да се преточи во вакво книжевно дело – без сличен пример! – покрај идеата за начинот кој ќе го разликува, беше неопходно да се поседуваат и квалитетите на авторот Миѓен Келменди! Покрај книжевниот талент, што е нужна, но не и доволна претпоставка, беа пресудни уште две особини: 1. Исклучителна ерудиција, но ерудиција од посебен вид: 2. блага природа, без злоба и омраза!

Многумина од оние кои пишуваа за односите на Албанците и (првенствено но не исклучиво) Србите, несомнено го потврдија својот книжевен талент. Далеку помал број автори ја демонстрираа својата ерудиција, но сепак, ниту еден ваква како присутната во овој роман на Миѓен Келменди. Блага природа веројатно имаат и некои други кои пишувале на оваа тема, но ниеден не можел да ги совлада гневот и омразата во однос на она што го пишувал! Покрај тоа што е импресивна, како по обемот и разновидноста на информациите, така и по нивната когнитивна вредност, ерудицијата на Миѓен Келменди е од посебен ков бидејќи поседува два квалитети кои готово никогаш не одат покрај ерудицијата: 1. Квалитет на суптилно назначена, култивирана одмереност; 2. Квалитет на природна беневолентност! Кога се има во вид дека, по правило, ерудицијата го поттикнува фалбаџиството и особено ги инспирира злобноста и зајадливоста, јасно е колку е ретка спојката на овој вид на ерудиција и карактер, како неопходни и доволни услови да се напише овој роман!

Тешко е да се одреди што е овој роман. Биографија на авторовиот дедо Ариф? Биографија на еден град? Биографија на еден народ? Биографија на еден дел на текот на онаа река на времето која се влева во небото, за која зборуваат Руговците? Во суштина, ова е еден стопроцентно патриотски роман. Од секоја реченица се гледа дека авторот ја познава својата родна земја и својот народ, но уште појасно се гледа дека ги сака. Вистина е, не се расфрла со својот патриотизам, не се удира во гради со својата љубов. Неговиот патриотизам просјајува низ автентична, а не пренагласена, глумена чувствителност и почитување; понекогаш низ нежна иронија, но секогаш низ длабоко разбирање и отсуство на макар и најмала сенка на прекор и осуда.

Оваа книга е толку исклучителна, поточно кажано – единствена! – затоа што нејзиниот патриотизам, е колку очигледен толку и несуетен, покриен со шалот од суптилна ерудиција, култивирана беневолентност и на крајот, посебно значајниот фактор – природно благата личност на нејзиниот автор.

Оваа книга нема да ве огорчи, ниту да ве разжалости; нема ни да ве вознемири, ни да ве потресе. Оваа книга ќе ви даде можност да се приберете, ќе ви ги отвори очите за многу подрачја од животот за кои сте заборавиле дека постојат, ќе ве врати кон вас самите – ќе ве очовечи. Ќе има ли повеќе вакви суштествени и драгоцени книги – без гнев, без омраза! – за националните односи на Балканот. Ќе има. Ако Миѓен Келменди се одлучи да напише нова. Оние кои велат дека оваа книга нема ништо битно да промени во постоечките односи, треба да се потсетат дека веќе ја направи најголемата промена: потврди дека секој вистински патриотизам е како оној снежно белиот руговски шал: со него се живее, со него се умира. Шал што никогаш не потемнува!

академик Ферид  Mухиќ

Превод од босански: Алида Муча