Плескање шлаканици на медиумите со тужби

Ал Џезира Балкан – Сараево

Точно 924 тужби со отштета од над десет милиони евра – тоа е бројот на SLAPP тужби против новинари во Хрватска во моментов. Таа информација ја презентираше претседателот на Хрватската асоцијација на новинари (ХНД), Хрвоје Зовко, на годишното собрание на Европската федерација на новинари (ЕФЈ), што се одржа во Загреб во петокот и саботата.

Иако е кованица настаната во 1980-те години во САД, терминот „SLAPP тужби “ е релативно нов во каталогот на медиумска репресија во поранешна Југославија. Тоа е паметен акроним што го формира зборот „ slap“, што на англиски значи шлаканица.

„SLAPP“, од друга страна, е кратенка за „ strategic lawsuit against public participation “, која може да се преведе како „стратешка тужба против јавното дејствување“, односно многу едноставно – тужба за замолчување на медиумите.

Ова се, значи, тужби познати веројатно за секој медиум од Словенија до Македонија, и се разбира пошироко: ова не се тужби во кои обвинителите докажуваат дека фактички невистини или клевета биле поднесени против нив, намерно или не, туку токму спротивното: тужбите се, многу често, токму поради објавената вистина, позицијата на авторот, па дури и само правилно пренесена изјава, но кои ете не им се допаѓаат на тужителите; најчесто ваквите тужби се појавуваат во форма на побарувања за огромен паричен надомест за феноменот што долго време служи како главна фраза во хрватските медиумски кулоари: „душевна болка“.

Навистина, таквите тужби се поднесуваат само за да им ја отежнат работата на медиумите, да им го одземат времето, да ја разнишаат нивната самодоверба, да всадат страв ако можат и да ги оптоварат со автоцензура, со цел да „внимаваат што пишуваат во иднина“.

Во Хрватска, сиромашна земја со помалку од четири милиони жители, сега има 924 такви тужби, со отштета од повеќе од десет милиони евра.

„Во Хрватска, новинарите и медиумите се тероризирани со години со SLAPP тужби, чија главна цел е да ги замолчи и да воведе автоцензура. Нè тужат владејачките политичари, бизнисмени кои се појавија со сомнителен капитал, па и политичарите од опозицијата, со намера да не уништат “, рече претседателот на ХНД на годишното собрание на ЕФЈ во Загреб, собир за чија организација треба да им се честита на ХНД и синдикалните хрватски новинари, и кои силно предупредија за горливото прашање на тужбите за SLAPP во Хрватска.

ХНД, потсети Зовко на собранието, веќе долго време предупредува за проблемот. „Бараме измени во законот, со цел да се намали притисокот. Новинарството е јавно добро. Исто како што имаат право на образование и здравствена заштита, луѓето имаат право на точни и навремени информации “, нагласи тој.

Министерот за финансии на рамената на претприемачите

Во Загреб дојдоа и челните луѓе на ЕФЈ. Генералниот секретар Рикардо Гутиерез ја опиша ситуацијата со SLAPP тужбите во Хрватска како „многу тешка“.

„Со толку многу тужени новинари, навистина ни треба силна мобилизација против SLAPP. Нашата порака до Европската комисија треба да биде јасна: ни треба европска директива која ќе им овозможи на оние што го злоупотребуваат законот да бидат санкционирани да ги спречат новинарите. Ваквото однесување е огромна закана за правото на граѓаните да бидат информирани“, рече Гутиерез, а на неговото мислење се приклучија и други челници на ЕФЈ.

Собранието се одржа само неколку дена откако нов скандал го потресе медиумскиот пејзаж во Хрватска.

Хрватскиот претприемач Јосип Стојановиќ Џоли – познат по фотографија од јули 2018 година, од фудбалскиот натпревар Хрватска -Англија во Москва, каде што на рамениците носи весел навивач, хрватскиот министер за финансии Здравко Мариќ, тужеше четири медиуми, барајќи обештетување од повеќе од 800.000 евра. Станува збор за реномираниот национален портал Телеграм.хр, основан од основачот и поранешен сопственик на Јутарњи лист и голем број од највлијателните хрватски весници Нинослав Павиќ и три локални портали: Шибеник Ин, Шибеник њуз и Шибеник портал.

Овие три портали го пренесоа текстот на Телеграм кој известуваше за една неправосилна тужба.

Стојановиќ, чија епизода со министерот за финансии не е единствена афера со хрватските министри, го тужеше Телеграм, барајќи околу 300.000 евра за, како што објавија медиумите, повреда на угледот и честа и нанесена деловна штета..

Текстот од Телеграм го пренесоа споменатите три портали бидејќи, како што објасни уредничката на порталот Шибеник, Ксенија Билан, Стојановиќ е добро позната личност од Шибеник, а Телеграм е реномиран и читан портал.

Поради оваа логична новинарска реакција, три медиуми од Шибеник ги добија барањата за надомест на Стојановиќ во вкупен износ од околу 500.000 евра.

„Очигледно, целта на сето ова е да се уништат и затворат порталите и да не спречат да пишуваме“, рече Билан. „Немаме пари да се занимаваме со луѓе кои имаат пари, и во случај да треба да платиме, осудени сме да се затвориме, додаде таа.

Главната уредничка на порталот Телеграм, Јелена Валентиќ, изјави дека порталот има серија „исцрпувачки и целосно бесмислени“ тужби. „Сето ова е големо заплашување со цел да се спречат новинарите да ја вршат својата работа“, рече Валентиќ.

Судии против медиуми

Претседателот на ХНД тужбата на Стојановиќ ја нарече голем и повторен напад врз медиумите во Хрватска.

„Нам ни се чини како вовед во нова серија тужби против новинари. Тоа е лудо и скандалозно барање и нов невиден удар за медиумите. Едноставно, како да има конкуренција кој повеќе ќе ги тужи и заплашува медиумите и ќе ги спречи да ја вршат својата работа “, рече Зовко.

Тој го повика Стојановиќ да ги отфрли тие, како што рече, „бесмислени судски постапки“, а министерката за култура и медиуми, Нина Обуљен Корзинек, да проговори.

Хрватска, рече тој, е препознаена како земја со огромни проблеми со овој вид тужби, поднесени од богатите и моќните, спречувајќи да се проблематизира начинот на кој тие стекнуваат богатство.Новинарите, сепак, не се тужени само од „богатите и моќните“. Имено, судиите обично не спаѓаат во оваа категорија, која обично вклучува тајкуни, нови богати луѓе во транзиција и сомнителни претприемачи со дебели паричници.

А сепак: хрватската медиумска сцена беше потресена во последните години од неколку шокантни тужби на судии против медиумите.

Во декември минатата година, неправосилно заврши уште една фаза од речиси петгодишното судење против главниот и одговорен уредник на порталот „Шибеник“ Трис.ком, долгогодишната позната новинарка Даворка Блажевиќ, беше покрената од судијката на Врховниот суд на Хрватска, Сенка Клариќ-Барановиќ. Судењето трае со години, исцрпувајќи ги Трис и Даворка Блажевиќ професионално, емоционално и егзистенцијално: прво,  беше наредено на судијата му да исплати огромна сума на пари, но таа пресуда беше поништена по жалба, а Даворка Блажевиќ беше ослободена од обвинението во второто судење.

Сепак, постапката сe уште не е финализирана – и читателот ќе процени како таквата тужба може да влијае на професионалниот интегритет на непрофитниот, финансиски скромен, но независен и храбар портал, како што е независниот шибенски Трис.

„Правосудна фарса“

Во мај годинава, претседателот на окружниот суд во Осиек, Звонко Врбан, најави тужба против порталот Телеграм со побарување надомест од сто илјади евра. На Врбан не му се допаднаа текстовите на Телеграм за тоа како се стекнал со личен имот. Претседателот на ХНД, Хрвоје Зовко, објавувањето на тужбата го нарече „врв на судската агресија“ против медиумите.

Главната уредничка на Телеграм, Јелена Валентиќ, објасни дека петте текстови објавени од порталот за Врбан се „резултат на неколкумесечно истражување“.

„Се е поткрепено со документи и договори, и ние се обидовме да го контактираме судијата Врбан десетина пати, но тој никогаш не сакаше да ја даде својата страна на приказната. Но, откако го објавивме текстот, дојде неговото барање за надомест“, објасни Валентиќ.

Вања Јуриќ, хрватска адвокатка специјализирана за медиумско право и член на експертска група неодамна формирана од Европската комисија за тужби SLAPP, ја толкува тужбата на судијата Врбан како „обид за притисок врз редакцијата на Телеграм“.

„Меѓу сите други околности, износот што тој го побарува не е забележан во праксата на хрватските судови, кога зборуваме за надомест за повреда на правата на личноста. Со оглед на висината на надоместокот и начинот на кој го направи, можеме да заклучиме дека неговото најавување на тужбата содржи елементи на агресија, бидејќи нема фактичко или правно оправдување за неговото барање“, рече Вања Јуриќ за хрватската агенција Хина.

Неколку влијателни хрватски медиуми потврдија дека тужбите на судиите се сериозен проблем.

Главниот уредник на порталот Индекс, Андреј Худик, на пример, на прес-конференција посветена на проблемот рече дека Индекс е „жртва на трендот што се случува веќе неколку години“.

Потсети дека во 2018 година, Индекс ја објави серијата „Судска фарса“ во која се наведува дека „вообичаената компензација за душевната болка на судиите е околу десет илјади евра, но таквите видови надомест честопати се многу повисоки“.

„Дури и тогаш, најдовме и анализиравме над дваесет случаи во кои новинарите и медиумите губеа тужби против судии, и поради написи во весници во кои новинарите ги доведуваа во прашање биографиите, одлуките и работата на судиите. Мислам дека е јасно дека судиите поднесуваат тужби бидејќи знаат дека се ќе оди во нивна корист. Нашето истражување покажа дека хрватските судии најмногу страдаат од ментална болка, а нивото на нивната болка не може да се спореди со ниту една болка на друг хрватски државјанин “, вели Худика.

Слични наоди за судиите, но и за други моќни подносители на SLAPP тужби, беа презентирани од уредниците на Вечерњи лист, 24 сата, но и медиумите Ханза, поранешен холдинг Еуропапрес, издавач на Јутарњи лист, Глобус и други влијателни весници, против кои, според податоците од мај годинава, петнаесет судии поднеле 33 тужби, со вкупни побарувања од триста илјади евра.

Стручна група

А што прави државата? Иницира „работна група“. На почетокот на јули оваа година, се одржа првиот состанок на Експертската работна група на Министерството за култура и медиуми, „со цел да се обликува политиката за борба против SLAPP тужбите “.

Вклучува претставници на медиуми, професионални здруженија, судски тела, правна професија и академска заедница.

„Стратешките тужби против учеството на јавноста (SLAPP тужби ) се посебна форма на малтретирање на новинари и други вклучени во заштита на јавниот интерес. Тоа се неосновани или претерани тужби против оние кои критикуваат или испраќаат пораки од јавен интерес, кои се непријатни за тужителите, а се иницирани од моќни поединци во општеството, владини тела или деловни корпорации “, велат од министерството, признавајќи го проблемот.

Значи, што ќе работи експертската група? „Тие ќе разменуваат знаење и најдобри практики и ќе воспостават иницијативи за подобрување на позицијата на новинарите кои се соочуваат со SLAPP тужби.

Кон крајот на септември, во организација на Министерството, се одржа тркалезна маса, на која министерката Нина Корчинек призна дека „притисокот врз медиумите се зголемува“.

Според соопштението, таа посочи „изедначување на судската практика, професионално новинарство и посветеност за зајакнување на слободата на медиумите, механизми за корегулација и саморегулација во рамките на професиите, како и дијалог и едукација на учесниците од медиумскиот сектор, судските органи, адвокати и академската заедница “.

Некаде во тоа време адвокатите на Јосип Стојановиќ , пријател на министерот за финансии, подготвуваа побарувања за надомест на штета против медиумите во вредност од околу осумстотини илјади евра.

И можеби има причина зошто Хрватска не може да се ослободи од таквото очигледно и нескриено кршење на слободата на медиумите, како што се  SLAPP тужбите.

Можеби тоа е едноставно еден вид „источен грев“ на властите во Хрватска. Имено, вреди да се потсетиме на односот кон медиумите формиран од сегашната, а тогашната владејачка партија, на самиот почеток на независноста на Хрватска.

Business as usual

Откако стивнаа најжестоките непријателства во Хрватска, еден од првите потези на тогашната влада, што го спроведе, како и денес, ХДЗ, беше кривичното гонење на новинарите.

Обвинителството, предводено од тогашниот ветеран на ХДЗ, Владимир Шекс, нареди истрага против двајца новинари и весник: популарните колумнисти Тања Торбарина и Јелена Ловриќ и Ферал Трибјун, сатирично-политички подлеток на сплитскиот дневен весник „Слободна Далмација“.

Единственото нешто што ги поврзуваше Торбарина, Ловриќ и Ферал во тоа време беше дека тие беа критични, одлични новинари и дека мислат со своја глава, а не со онаа на владетелот.

Ова го означи почетокот на системска репресија на независни и критички настроени новинари и медиуми во Хрватска, која никогаш не престана целосно.

Покрај тоа, со текот на времето, таа разви пософистицирани и потешко препознатливи облици, и од отворената државна репресија во 1990 -тите, како што е  SLAPP тужбата поднесена од државното обвинителство против Feral Tribune, прерасна во поширок општествен феномен, во кој денес сведочиме на економски уцени, префинети видови политички притисок, но и она што, ете денес погрешно го препознаваме како „нов“ феномен: SLAPP тужби.

Овие тужби не се ништо ново во Хрватска, напротив. Како и во сите држави што произлегоа од поранешна Југославија, тие постоеја – малку да преувеличиме – од памтивек.

Само кога ќе станеме свесни за овој факт, за молката може ќе се најде лек.

Дотогаш, ќе биде „business as usual“: образите на медиумите ќе поцрвенат од шлаканици од тужби. А можеби и малку од срам, бидејќи тие самите се премислуваат нештата да ги именуваат вистински.