Пропаганда: Дали Украинците се Руси, а Македонците- Бугари?

Алексеј Каљонски е вонреден професор по историја на Универзитетот во Софија. Предава историја на Руската и Отоманската империја. Автор е на книги и написи со акцент на ненационалните заедници и малцинствата. Во разговор за ДВ вели дека не може да има спор дали има украинска и македонска нација, во современа смисла на зборот.

ДВ: Господине Каљонски, периодот во кој живееме е обележан со војната во Украина и спорот меѓу Бугарија и Македонија. Пропагандата најде заеднички работи – Украинците не се народ, тие се Руси, а Македонците се Бугари…

Алексеј Каљонски: Не може да има спор дали има украинска и македонска нација, во современа смисла на зборот. Од крајот на 1980-тите, две од големите имиња во дебатата за нацијата – Ернст Гелнер и Ентони Смит не се расправаат толку за тоа што е нацијата, со нејзината симболика, со меѓународно признавање, институции, со начинот на кој националната рамка го форматира и го поддржува општеството. Најпроблематичното, најтрауматичното прашање е: „Кога е нацијата?“

Во временска димензија? 

Да, во историска перспектива. Има порано формирани нации во одреден контекст, има помлади нации од гледна точка на формирање на националната држава. Многу често различни алтернативни национални идеи се борат за една иста ненационална заедница. Токму тоа го гледаме и во двата случаи – и во украинскиот и во македонскиот. Постојат натпреварувачки наративи за историјата. Секој од нив е прашање на редукција и селективност. Во двата случаи, бугарскиот и рускиот официјален наратив ги пропуштаат или минимизираат работите што се централни во украинскиот и во македонскиот случај, соодветно. Но, ова е суштината на секое официјално читање.

Во Бугарија не го сфаќаме моментот кога Бугарите во Македонија стануваат македонска нација. Кога се случува ова?

На ова најдискутирано прашање нема недвосмислен одговор. Тоа има политичко и правно значење и не случајно околу него се случуваат повеќеилјадни митинзи во Македонија. Тие се манифестација на траума, која во поголема мера е доживеана и во современото бугарско општество.

За разлика од украинскиот, македонскиот наратив на историјата е попроблематичен, бидејќи јазичните, регионалните и општествените разлики кои природно се драматизираат во позадината на заедничкото минато не се, или не беа дефинирани до пред 100 години. Според тоа, македонската нација ја бара својата идентитетска поддршка и во длабокото минато и во „југословенското наследство“. И во двата случаи, се конструира наратив кој мора да се разликува од некогашните сеопфатни бугарски национални или руски империјални параметри, којшто, за да биде авторитетен, мора да ги потисне за да стане централен. Ова во македонскиот случај е попроблематично затоа што Украина може да го погледне вистинското присуство на украинската политика во минатото – украинското хетманство. Независно од митологизирањето на Запорожје и хероите на ослободителното движење од 17 век, постоеше општество многу различно од руското аристократско, хиерархиско и кметско општество, иако потоа беше апсорбирано во православната империја. Се разбира, во рускиот образовен систем, ова се заеднички херои. Потоа, во рамките на Руската империја постоеше автономна Украина, иако симболично, до Катерина Втора, но тоа е сепак вистинска почетна точка.

Покрај значајните општествени и регионални разлики меѓу украинската и руската селска заедница во 17 и 18 век (да не заборавиме дека Украина долго време беше воена граница), имаше и подлабок културно-верски јаз во овој конкретен регион, како украинската унијатска црква која е важна и во национален и во ненационален контекст.

Да се ​​вратиме на прашањето од кога има македонска нација. 

Како навидум сеопфатен процес, од моментот кога македонската нација почна да се формулира во марксистички клуч под влијание на визијата за „националното прашање“, прво во Советскиот Сојуз, а потоа и во Југославија. За тоа нема никаков сомнеж. Гледаме зошто бугарската страна избира толку доцна аргументација – 30-тите, но по можност 40-тите години на 20 век. Колку ова строго датирање кореспондира со историските процеси е контроверзно прашање. А, од кога има формулации за разликување од Бугарите – од многу одамна. Колку овие формулации се одвнатре, колку се регионализми, колку се лични, колку се манипулирани однадвор, во многу акутната фаза на таканареченото „македонско прашање“ што се појави по 1878… Во судирот на различните балкански заедници и народи, големи и мали, започнува она што Роџерс Брубејкер го нарекува кристализација или просејување. Луѓето мора да изберат, доброволно или со сила.

За разлика од украинското национално движење, алтернативите на бугарската или пробугарската формулација во Македонија долго време беа маргинални, на мали групи или поединци. На пример, студентската група од Санкт Петербург, која прокламира дека Македонците драматично се разликуваат од Бугарите. Колку самостојно доаѓаат до овој заклучок е посебно прашање. До Балканските војни беше многу тешко да се дестилира идејата за посебна македонска нација во политичка смисла на зборот, која би опфатила нешто поголемо од словенското или бугарското население во Македонија, наспроти позадината на навидум реална перспектива за присоединување кон Бугарија. Значи, сегашниот постјугословенски македонизам е нешто многу поразлично од тогашните македонизми, кои не мораа да бидат на антибугарска основа.

Денешна Северна Македонија е резултат на долг процес на постепено одвојување. Минуваат повеќе од 100 години, со мали исклучоци за време на војната, кога таа е надвор од Бугарија. По стотиците илјади бегалци, населението што остана во Грција и Југославија е во друг државен и културен контекст и тие тоа го знаат. Елитите се менуваат, владините политики на долг рок ги трансформираат заедниците и.т.н.

Во македонската ВМРО сметаат дека договорот за францускиот предлог ќе доведе до „бугаризација“. Сакаат да организираат дури и референдум за да го запрат процесот. Дали нивните стравови се оправдани?  

Ако се вратиме на понекогаш произволните аналогии меѓу украинскиот и македонскиот случај, постои експлоатирана, надворешно и внатрешно, презумпција на реверзибилност на веќе воспоставената нација. Ова е дел од руската хипотеза за актуелната војна во Украина, а исто така и аргумент на манипулативниот националистички популизам во Бугарија. Стравови и манипулации има и во Македонија, користејќи ги наталожените трауми и фиксацијата на славното минато.

Не постои начин да се предвиди исходот од комуникацијата меѓу две култури, две литератури, два јазика, две економии во ЕУ. Тие се многу блиски, многу разбирливи, но јазикот нема само комуникациско значење, има и симболично значење. Но, на краток рок можеме да кажеме што е подобро. Дали е подобро Македонија да се интегрира во Европската Унија и да ги отвори границите меѓу нас? Тоа не значи дека нема да водиме дебата и нема да се расправаме за минатото.

И во двата случаи имаме вклученост на Русија. Очигледно е во Украина, но и на Балканот, во односите меѓу Македонија и Бугарија…  

Бугарија има одредена статична слика за Русија, која не стои на едно место. Како политички режим, гледаме како од претенциозна и сфатена како ужасна транзиција, Русија дојде до она што се нарекува авторитарен компромис. Меѓутоа, војната ги зацврсти тоталитарните тенденции, вклучително и во однос на пропагандата.

Русија е исклучително контроверзен фактор историски, но кога велиме „руска империјална политика“, тоа е клише, особено кај некои бугарски гласови – и проруски и антируски. Ова е дел од нашиот идентитет, но не е појдовна точка во современиот македонски идентитет.

Нема сомнеж дека Русија не се чувствува удобно со постепеното намалување на нејзиното влијание на Балканот, а бугарско-македонскиот спор е сè уште резидуална ситуација во која е можно да се проектира влијание, особено во ситуација на војна. И ова не е каква било војна и не е меѓу која било земја. Од гледна точка на рускиот и украинскиот идентитет, ова е војна која ќе промени многу работи. Таа веќе ја промени Украина, украинската нација е факт.