Рефлексии од читањето на романот на Миѓен Келменди „ Премин во времето“
„Заминував често. И ‘се завртував. И велат, тогаш посакуваш некогаш да се вратиш. И ‘се враќав. Ништо не беше исто. Ни пејсажите, ни луѓето, ни јас… Сфатив. Не треба да се враќаш. Она што било убаво, засекогаш нека остане во соништата. Ќе трае вечно.“
Сергеј Јесењин
“Копнеам, значи постојам“, на тој начин се вообликува современото сфаќање на носталгијата, која се дефинира како тага по минатото.
Следејќи ја историјата на “хипохондријата на срцето“ од минлива болка до неизлечива модерна болест, Светлана Бојм отвори ново поле на истражување, постави нова типологија и откри нова естетика: изучување на носталгијата, пишувајќи нов вид на енциклопедиска медитација што ‘не води низ мистериите и ритмите на копнежот, вонвременски календар на сонување на јаве, трактат што ја одредува дијагнозата на нашата глобална епидемија на копнеење .
Иако на прв поглед претставува тагување по одредено место, носталгијата е всушност тага за некое друго време – за времето на нашето детство и бавниот ритам на нашите соништа. Носталгичарот сака да патува наназад низ времето; тој одбива да и се препушти на иреверзибилната природа на времето што ни го загорчува животот. Секоја референца на нешто пријатно и драго, а засекогаш останато во времето нужно има носталгичен потенцијал, авторски и рецепциски.
Кај ре-флексивната носталгија писателот е поттикнат од болниот копнеж algija , што секогаш го одложува враќањето во родниот крај, во домот; рефлексијата се свртува кон поединостите и знаците што будат сеќавања, а самото враќање во родниот крај се одложува, а често и никогаш не се случува. Писателот тежнее кон шега и иронија, тој ‘не сака повторно да го гради митското место наречено дом, што е веќе одамна во рушевини, туку е склон пред се кон контемплација на темата минато и минливост на времето. Во рефлексијата носталгичарот трага по самиот себе, а враќањето во родниот крај не подразбира и заокружување на идентитетот, што води кон чувство на амбиваленција, а често и неуспешни обиди да се врати во него.“
Без да знаат ништо еден за друг (современици, родени во истата 1959 година), косовскиот автор Миѓен Келменди го пишува и го издава романот “Премин во времето“, приближно истиот периодот кога Светлана Бојм во еден друг дел од светот работи на нејзиниот трактат “Иднината на носталгијата“.
Без можност да бидат упатени во содржината што ја создава другиот, двајцата (С. Бојм и М.Ќелменди), сонувачи на ист сон, како да се следат еден со друг, ‘се пронаоѓаат, согласуваат и надополнуваат.
Веќе од самиот наслов препознаваме автор кој тагувајќи по едно друго време, по бавниот ритам на минатото, додека ги пресоздава низ страниците на книгата прекрасните пејсажи, улиците, амбиентите и декорациите на дамнешниот Пеќ со неговата препознатлива Долга чаршија, (и други места од родниот крај), додека ни раскажува за луѓето, за нивните доблести, но и за изопаченоста на човечките страсти, всушност трага по нежност, се сеќава на детството, на разлеаните лица во летните квечерини и при тоа инаетливо одбива да му се препушти на времето што ни го загорчува животот.
„Преминот во времето“ е навидум фактографска, а во суштина фикциска проза, една особена „документарна фикција“, богат книжевен дискурс за изневерените судбини на личностите, портрет на едно време во двојна филмска експозиција, од чија длабина се назира ликот на авторот.
Од таа креативна монтажна постапка произлегува роман специфичен во пристапот, со особен стил и со голема креативна и стилска густина.
Доделувајќи му ја на својот дедо Ариф улогата на главен актер во прекрасната романизирана претстава “Преминот во времето“ , низ виртуозната актерска игра на ликовите кои самиот ги обликува, авторот ‘ни раскажува приказна во која времето тече по некаква сопствена логика:
“Со слегувањето од Ругово во Пеќ тие доаѓаа од еден свет каде што времето се мереше со свеќи и течеше од долу – нагоре, влевајќи се во небото каде што ќе се влеат еден ден и нивните души (оној ден што на сите ‘ни е испишан на челото), во еден друг свет каде што времето се мереше со клепсидра и течеше одгоре – надолу. Руговците беа убедени дека, како што реките и водата се влеваат во океанот, исто така и времето што не е ништо друго освен една невидлива река, се влева во небото, во тој бескраен, безвременски океан.“
Низ копнежот по замислените простори на своето детство, низ суптилна шега и иронија често присутни во романот, авторот создава пејсажи исполнети со чудесни слики (воодушевувечки, понекогаш тажни, а друг пат радосни) од животот што тече како Бистрица во сопственото корито и следејќи го сопствениот тек, влече и таложи неочекувани случувања во амфитеатарот на Проклетије, „кое како во привидение, ти го заробува погледот додека си восхитен од прочуената Руговска клисура, од милоста на Возвишениот и од гребените на врвовите каде што има снег и среде лето“.
Низ сеќавањата на главниот лик се менуваат блескави сцени и актери:
На актерската сцена ќе ги изиграат маестрално своите улоги убавата Софија, што копнее по идеата љубениот, сонува на јаве и пишува прекрасни писма; храбриот руговски горјанин Рам Ујкани, кој среде сцената на животот и за да опстане во него е принуден да го премери највреднуваното кај руговските горјани, достоинството; традиционално пожртвуваната сопруга и мајка Заке, локалните жители и имотни бизнисмени од тоа време, како и претставниците на превртливите политики во периодот помеѓу двете светски војни и непосредно потоа во подрачјето на Западниот Балкан. Тивко се одвиваат различните религиските ритуали на сцената на животот; минуваат војски и болести, претходните освојувачи им го отстапуваат местото на новите; едни генерации ќе бидат заменети со други во помамата наречена живот, на кој не можеме да му ги предвидиме ни силата, ни можностите. Тивко се одвиваат различните религиските ритуали на сцената на животот; минуваат војски и болести, претходните освојувачи им го отстапуваат местото на новите; едните генерации ќе бидат заменети со други во помамата наречена живот, на кој не можеме да му ги предвидиме ни силата, ни можностите.
И врз сите нив, како некоја сенка, се спушта и ги покрива еден голем бел шал.
Алида Муча
Reflekse nga leximi I romanit te Migjen Kelmendit “ Gryka e kohes”
„Ikja shpesh. Dhe e ktheja kokën pas. Dhe thonë, në atë çast dëshiron të kthehesh një ditë. Dhe kthehesha. Asgjë nuk ishte e njëjtë. As peizazhet, as njerëzit, as unë… E kuptova. Nuk duhet të kthehesh. Ajo që ka qenë e bukur, le të mbetet përgjithmonë në ëndrra. Do të zgjasë përjetë.”
Sergej Esenin
,,Mallëngjehem, pra ekzistoj” – kështu formësohet kuptimi bashkëkohor i nostalgjisë, që përkufizohet si mall për të kaluarën.
Duke ndjekur ,,historinë e hipokondrisë” së zemrës nga një dhembje kalimtare deri te një sëmundje moderne e pashërueshme, Svetlana Boym hapi një fushë të re kërkimi, vendosi një tipologji të re dhe zbuloi një estetikë të re: studimin e nostalgjisë, duke shkruar një lloj të ri të meditimit enciklopedik që na udhëheq nëpër misteret dhe ritmet e mallëngjimit, një kalendar jashtëkohor të ëndërrimit me sytë çelë dhe një traktat që e përcakton diagnozën e epidemisë sonë globale të mallëngjimit.
Edhe pse në shikim të parë paraqet mall për një vend të caktuar, nostalgjia në fakt është mall për një kohë tjetër – për kohën e fëmijërisë sonë dhe për ritmin e ngadaltë të ëndrrave tona. Nostalgjiku dëshiron të udhëtojë prapa në kohë; ai refuzon t’i dorëzohet natyrës së pakthyeshme të kohës që na e bën jetën të hidhur. Në fakt, çdo referencë për diçka të këndshme e të dashur dhe të mbetur përjetë në kohë, ka detyrimisht një potencial nostalgjik, autorial dhe marrës.
Në dallim nga nostalgjia restauruese, e shkëputur rrënjësisht nga çdo sferë ,,private”, ku aspekti emocional është në plan të dytë, te nostalgjia refleksive shkrimtari nxitet nga mallëngjimi i dhembshëm algija, që kthimin në vendlindje, në shtëpi gjithmonë e shtyn për më vonë; reflektimi drejtohet nga detajet dhe shenjat që zgjojnë kujtime, kurse vetë kthimi në vendlindje shtyhet për më vonë dhe shpesh edhe nuk ndodh kurrë. Shkrimtari e aspiron shakanë dhe ironinë, ai nuk do që ta rindërtojë vendin mitik të quajtur shtëpi, i cili ka kohë që është rrënuar, por para së gjithash ka prirje të thellohet në temën e kaluara dhe kalueshmëria e kohës. Në reflektimin e tij, nostalgjiku është në kërkim të vetvetes dhe kthimi në vendlindje nuk nënkupton edhe plotësimin e identitetit, gjë që çon në një ndjenjë ambivalence, e ndonjëherë edhe në përpjekje (të pasuksesshme) për t’u kthyer në të.
Duke mos ditur asgjë për njëri-tjetrin (bashkëkohës, të dy të lindur në v. 1959), autori kosovar Migjen Kelmendi shkruan dhe boton romanin ,,Gryka e kohës” afërsisht në periudhën e njëjtë kur Svetlana Boym, në një pjesë tjetër të botës, punon në traktatin e saj ,,E ardhmja e nostalgjisë”.
Pa njohur përmbajtjen që krijon tjetri, që të dy, edhe S. Boym, edhe M. Kelmendi, ëndërrimtarë të së njëjtës ëndërr, sikur në mënyrë të padiskutueshme ndjekin njëri tjetrin, gjejnë njëri-tjetrin, bien dakord me njëri tjetrin dhe plotësojnë njëri-tjetrin.
Romani “Gryka e kohës“, në dukje si një prozë faktografike, por në thelb një prozë fiktive është një roman i rrezatimeve mbi ashpërsinë e jetës dhe mbi fatet e tradhtuara të personazheve në një kontekst mbresëlënës historik; portret i një kohe në ekspozim të dyfishtë filmik, nga sfondi i të cilit shkrimtari nëpërmjet situatave dhe atmosfera që përputhen me shprehjen skenarike, nëpërmjet përshkrimeve mallëngjyese dhe delikate, metaforave të mrekullueshme dhe narracionit të pasur, shumështresor na e prezanton me mjeshtëri mozaikun e një kohe.
Në ,,Gryka e kohës”, nga vetë titulli njohim një autor që, duke vuajtur për një kohë tjetër, për ritmin e ngadaltë të së kaluarës, derisa nëpër faqet e librit i rikrijon peizazhet mahnitëse, rrugët, ambientet dhe dekorimet e Pejës së lashtë (dhe të vendeve të tjera të vendlindjes), derisa na rrëfen për njerëzit, për virtytet e tyre dhe për mbrapshtinë e pasioneve të njeriut, në fakt kërkon butësi, kujtohet në fëmijërinë, në fytyrat e derdhura në mbrëmjet verore, ndërsa refuzon me kokëfortësi t’i dorëzohet kohës që na e bën jetën të hidhur.
Duke ia dhënë gjyshit të tij Arif rolin e aktorit kryesor në shfaqen e mrekullueshme të romanizuar ,,Gryka e kohës”, përmes aktrimit virtuoz të personazheve që i ka formësuar vetë, autori – ëndërrimtar na tregon një rrëfim, në të cilin koha rrjedh sipas logjikës së vet:
“Me te zbritur nga Rugova ne Peje ata ishin rrezuar nga nje bote ku koha matej me qirinj dhe rridhte nga poshte-lart duke u derdhur ne qiell, atje ku do te derdheshin edhe shpirterat e tyre nje dite (“ate dite qe te gjithe e kemi te shkruar ne balle”), ne nje bote, ne te cilen koha matej me klepsider dhe rridhte nga lart-poshte. Rugovasit ishin te bindur se, porsi lumenjte e uji qe derdhen ne oqean, njeashtu edhe koha qe seshte tjeter pos nje lume i padukshem, derdhet ne qiell, ne ate okean te pafund, ne ate okean gjihtekohesie.”…
Përmes mallëngjimit për hapësirat e imagjinuara të fëmijërisë së tij, përmes humorit suptil dhe ironisë të shpeshtë të pranishme në roman, autori krijon peizazhe përplot imazhe të mrekullueshme (mahnitëse, ndonjëherë pikëlluese, kurse tjetër herë të gëzueshme) nga jeta që rrjedh si Bistrica në shtratin e vet dhe, duke ndjekur rrjedhën e vet, bart dhe shtreson ngjarje të papritura në amfiteatrin e Bjeshkëve të Nemuna:
“Rugova eshte ajo pjese e vargmaleve qe te Nemuna ua lane emrin te cilen, si ne shajni, ta rrok syri gjersa ti je i mahnitur me Gryken e famshme te Rugoves, me ate hir te Te Madhit dhe me kreshtat ne majat e te cilave edhe ne pike te veres ka bore. Andej nga ana e hijes.”…
Përmes kujtimeve të personazhit kryesor këmbehen skena dhe aktorë shkëlqyes:
“Mendimi i rugovasit qe celesi qe hapi kutine e pacelur kurre te mbamendjes se Arifit prej nga, te shprushura, bene te shperthenin pamje, qe Arifi i kujtoi e i pa per here te pare, astu te larezuara me shkelqim te praruar kujtimi.”…
Në skenën e aktrimit rolet e tyre do t’i luajnë me mjeshtri Sofia e bukur që përmallohet për idenë e të dashurit, ëndërron me sytë çelë dhe shkruan letra shumë të bukura; malësori trim rugovas Ramë Ujkani, i cili në mes të skenës së jetës dhe për të mbijetuar në të, detyrohet ta peshojë gjënë më të çmuar ndër malësorët e Rugovës, dinjitetin; gruaja dhe nëna Zake tradicionalisht e flijuar, banorët lokalë dhe tregtarët e pasur dhe përfaqësuesit të politikave të paqëndrueshme në kontekstin e ashpër historik ballkanik midis dy luftërave botërore dhe mandej, të shekullit XX. Ritualet e ndryshme fetare zhvillohen qetë në skenën e jetës; kalojnë ushtri dhe sëmundje, pushtuesit e mëparshëm ua lënë vendin të rinjve; disa breza do të zëvendësohen nga të tjerë në mashtrimin e quajtur jetë, së cilës nuk mund t’ia parashikojmë as fuqinë, as mundësitë.
Dhe mbi të gjitha këto (si ndonjë hije) zbret një shall i madh i bardhë për t’i mbuluar.
Alida Muça
