Рената Салецл: Идеалот на среќата ги направи луѓето очајни

Беше тешко да се вклопaм во напорниот распоред на професорката Рената Салецл, истражувачка на Институтот за криминологија на Правниот факултет во Љубљана и професорка на колеџот Биркбек во Лондон. Како новинар, бев многу заинтересиран да направам интервју со авторката на книгата „Тиранијата на изборот“, одлична студија за тоа „како изборот стана клучна карактеристика на модерниот живот: од супермаркетот до идентитет, од семејството до политиката. Од културата до Интернетот, од приватноста до книгите за самопомош, од сопствениот начин на живот до опсесија со животите на познатите личности“.

Но, поради многуте обврски на професорката, преговорите што ги водевме преку меил траеја неколку месеци. Исто како и во нејзината книга, начинот на кој требаше да го направиме интервјуто беше ограничено од околностите. Во нејзиниот стан во Лондон телефонските врски беа прекинати поради дефект, па интервјуто на крајот го направивме преку Skype.

Александар Рокниќ: Потребни ни се мобилни телефони, компјутери, социјални мрежи, многу информативни портали, зјапаме во телевизија речиси континуирано, ограничени сме со банкарски кредити, разни камати, картички… Колку е слободен денешниот човек?

– За жал, се помалку сме слободни. Секоја нова технологија ни дава илузија на слобода, но сè повеќе се затвораме, на некој начин, бидејќи има премногу можности што технологијата ги отвора, додека од друга страна, навистина и нема премногу можности. На пример, денес ми се расипа телефонот и морав да најдам некој од телефонската компанија да ми го поправи. Веќе потрошив еден час на интернет обидувајќи се да најдам контакт за да ми го средат тоа. Но, сè што направив беше вртење во кругови. Затоа што секоја информација што ја добивав ме препраќаше до некоја друга информација, а во исто време постојано ми бараа нешто да направам и сите тие информации правеа да се чувствувам виновна, одговорна дека нешто не сум направила добро.

Сите станавме, на некој начин, Икеа специјалисти, се треба да направиме сами, а кога не го правите тоа добро, самите сте виновни. На некој начин, новата технологија ни го даде тоа искуство на губење многу време обидувајќи се да направиме технологијата да функционира. Оние работи кои технологијата ни ги овозможува се многу добри, но без компјутери не можеме да го замислиме животот денес.

Но, има и лоши работи. Да речеме, самиот процес на читање. Денес читаме многу помалку и многу книги што се печатат се во скратена, дајџест верзија. Скоро бев во Париз и видов дека во книжарниците има се помалку одделенија за психологија, теорија, а сè повеќе за гаџети. Во големата книжарница Фнак пола книжарница е полна со гаџети, а може да се купат и лего! Кога порано сме оделе во книжарница да купиме лего?! Ако пишуваме текст и кога ќе дојдеме до некој покомплициран момент, лесно можеме да најдеме излез на Интернет, во новата технологија, Википедија… Меѓутоа, за да ги формулирате мислите, треба да останете сами со вашите анксиозност и преку тоа да се формулира идејата. Мислам дека технологијата не спречува да размислуваме за некои покомплицирани работи.

Практично не сме во состојба да функционираме без технологија?

Да, но имам студенти кои решија своите докторати да ги напишат без Интернет, дури и на рака, бидејќи сметаат дека технологијата ги ограничува во формулирањето на своите ставови на сериозен начин. Мислам дека тоа е добра стратегија, бидејќи ако сакате да формулирате нешто ново, треба да имате дистанца од сите можности што постојат на Интернет. Затоа е трагично што многу студенти денес прават само копи/пејст, а типичната диплома денес е крпеница од други дела.

Изминатиов период во Србија имаше многу скандали со дупликат докторати…
– Во Словенија имавме и многу министри кои поради ова мораа да ги напуштат функциите

Кај нас министрите поради ова не ги напуштаат функциите… Во Америка во некои држави забранија користење на пребарувачи за дипломски…

Да, но типичниот студент е таков што ако нешто не постои на интернет, за него воопшто не постои.

Во книгата „Тиранијата на изборот“ велите дека слободата е во отфрлањето на понудениот избор. Дали е тоа можно за денешниот човек? И какви последици носи тоа?
– Мојата критика е насочена кон идеологијата на изборoт, кон идеологијата што не интерпелираше во потрошувачи. Мојата теза е дека постои голема разлика помеѓу потрошувач и субјект кој има индивидуални права и кој е кантoвски празен субјект, но е во основата на демократијата и мислењето за човековите права. Овој нов субјект-потрошувач е тероризиран од идејата за избор. Затоа што, на некој начин, имаме се помалку можности да направиме избор. Дури и политичките избори станаа фарса. (…) Денес насекаде нè водат технократи, експерти, менаџери, луѓе кои не ни даваат многу избор. Ни се претставуваат како нови авторитети кои нешто знаат, а подобро е да молчат.

Луѓето денес се веројатно посвесни од кога било дека не можат да влијаат на големите општествени настани. Случајот со Грција е спротивен на тоа. Кој не контролира – медиумите, политичарите, големите сили, корпорациите, производите… или само настаните?
– Денеска не може да се каже кој е на чело. Сите велат дека некој друг е главен. Политичарите велат дека корпорациите владеат, корпорациите велат дека политиката владее и мислам дека не е добро прашање да се каже кој владее. Сите што ги споменавте – политика, корпорации, медиуми… и сето тоа на некој начин укажува на тоа како се конструра општеството денес. Но, имаме микро-механизам на владеење, каде што самата идеја дека нема главна власт е всушност неопходна за нови форми на контрола. Живееме во општество каде што имаме впечаток дека нè контролираат, а тешко ти е да кажеш кој те контролира.

(…)

Дали сме господари на сопствената судбина или сме марионети, како што велите?
– Не сакам да ја отфрлам идејата за избори. Ниту на политички, ниту на личен план. Мојата идеја е дека ние секогаш избираме, но избираме на понерационален начин и тоа не уверува идеологијата на потрошувачкото општество. Кога изберaме љубов, дали сакаме да имаме деца, начинот на живот… Има многу од овие несовесни елементи кои не одредуваат, но сепак не треба да ја отфрламе идејата за изборот, бидејќи човекот се заснова на идејата на изборот, иако тој избор не е рационален и понекогаш е и изнуден избор, но е избор.

Велите дека во денешното време на наводна слобода, вистинскиот избор е всушност ускратен. Како да ја решиме таа равенка?
– Мојата прва идеја е некако да влијаам на критиката на идеологијата на избор која го велича изборот како рационален елемент, вклучително идеологијата на технократите, идеологијата на власта, експертите, маркетингот… Мислам дека критика и анализа на идеологиите во која живееме треба да се направи и дека тоа е задача и на политиката, теоријата и филозофијата денес.

Што е вистинска слобода во современиот свет и како да се достигне?
– Не би го користела терминот вистинска слобода, бидејќи мислам дека е премногу оптимистички. Самиот концепт на слобода е многу тешко да се дефинира. Слободата е, на некој начин, моментот кога не знаеме што следува. Исто така, изборот отвора момент кога не можеме да предвидиме што ќе се случи следно. Денес живееме во општество каде што навистина сакаме да имаме механизми за спречување на ризикот и кои ќе ни дадат можност да пресметаме каков ќе биде резултатот. Парадоксот е што живееме во општество каде што имаме голем ризик и опседнати сме со изнаоѓање механизми за да го спречиме тоа.

Колку тие безброј избори всушност го блокираа, вкочанија човекот и нè натераа да се вратиме на некои вообичаени работи?

– Човек прави избори во текот на денот. На пример, кога сме вознемирени, многу луѓе избираат храна. Гледаме нови алергии насекаде, безкофеински нешта, па се чини дека нашето тело е малиот момент на контрола што го имаме. Но, чувствуваме голема вина поради тоа што не сме избрале добро, што не сме млади, фит, што сме се поправиле…

Исто така гледаме и на љубовен план дека луѓето поминуваат многу време размислувајќи кој ќе биде идеален партнер за него или неа, бидејќи сè повеќе луѓе се осамени и несреќни во приватниот живот. Како родители опседнати сме да ги направиме најдобрите избори за нашите деца. Затоа што ако децата не се снаоѓаат добро во училиште, ние сме виновни како родители. Во животот сме опседнати со избори кои не можат рационално да се планираат и каде резултатот не може да се предвиди, бидејќи секогаш се појавува некое изненадување. Затоа сме се помалку мотивирани да се занимаваме со избори на социјален, а уште помалку на политички план, бидејќи имаме чувство дека ништо не ја менува ситуацијата. Сепак, дури и како потрошувачи во тоа мноштво избори избираме да не одбераме ништо. Баш утрово прочитав во лондонски Гардијан дека во Англија направиле анализа како се користи енергијата. Пресметано е дека Англичаните плаќаат милијарда фунти повеќе за гас и струја.

Какви последици има оваа тиранија на избор врз модерната жена, бидејќи таа е најекспонирана на мноштво рекламни кампањи, но големи се и очекувањата од општеството – семејство, деца, работа, физички изглед… Модерната жена денес е поставена пред постојани избори и задачи.

– За жените, идејата за избор е клучна. Ако гледаме историски, жените доцна добија можност за политички избор, да излезат на избори. Нешто повеќе од 100 години. Не треба да го заборавиме патот што ни го отвори Клара Цеткин и другите жени, а и денес нема многу жени на одлучувачки позиции во корпорациите. Правото на абортус е многу важен избор, кога станува збор за секоја жена. Не смееме да заборавиме колку се бореле за правото да одат на училиште, свадби, за сите прашања поврзани со односите со мажите, сексуалната ориентација… Од друга страна, вие ја имате идеологијата на избор која ги принудува жените да размислуваат за индивидуалниот избор – за љубовта, емоциите, успехот и среќата… Идеологијата која ја пропагира среќата направи многу луѓе несреќни. Денес среќата се велича како производ за широка потрошувачка. Мојата пријателка Сузи, која е психоаналитичарка, ми вели дека денес има многу млади жени кои доаѓаат кај неа на психоанализа, кои дошле кај неа како кај некој консултант кој треба да им каже зошто се несреќни. Има многу жени кои доаѓаат како со листа на добри избори – оделе во добри училишта, имаат работа, изградиле кариера, имаат стан, автомобил, партнер… И потоа велат – направив сè совршено, но зошто сум очајна? Каде е среќата? Зошто не сум среќна? Во овие човечки трауми, гледаме како оваа идеологија на избор е поврзана со некоја илузија за резултатот на идеалот на среќата, што ги направи луѓето очајни. Што е животот освен одење од еден во друг очаен момент, со мали елементи на среќа помеѓу? Ако не сте очајни, нема да произведувате многу.

Читателите во Србија претпочитаа таблоиди наместо сериозни медиуми. Што ви кажува тоа и зошто читателите се препуштаат на таканаречената евтина содржина?

– Многу ми е тешко да гледам како тоа се случува насекаде. Има многу малку сериозни медиуми кои сè уште некако преживуваат, а има и малку критички медиуми. Понекогаш луѓето губат интерес за критичките медиуми и наоѓаат некои мали задоволства во следењето на некои ексцеси. Во Словенија многу луѓе читаат жолт печат кога одат на фризер. Имам пријател фризер кој е интелектуалец и кога донел сериозна литература и книги за клиентите во салонот, никој не сакал да ја чита. Се чини дека луѓето имаат полни глави со сериозни работи. Понекогаш мислам дека бараат излез од тоа. Не сакам да ги критикувам луѓето за изборот што го направиле, но жал ми е што пропаднаа некои големи, добри медиуми и што се се банализира. Ми се чини дека во иднина ќе има само мала елита која ќе чита комплицирани медиуми. Тоа е иднината од која се плашам. Сега кога сме бомбардирани со информации од сите страни и се повеќе луѓе го читаат само она со што се согласуваат, шокантна вистина е дека благодарение на новите медиуми луѓето денес всушност го читаат она што веќе го знаат. Тој избор во потрошувачкото општество не спречува да размислуваме за избор во социјална или политичка смисла, да размислуваме за категоријата на избор за општествени и политички промени.

Која е Рената Салецл?
Рената Салецл, филозоф, социолог и теоретичарка на правото. Студирала филозофија и докторирала социологија, а во 1980-тите била активна во Љубљанската школа за психоанализа. Работи како истражувачка на Институтот за криминологија на Правниот факултет во Љубљана и како професор на колеџот Биркбек во Лондон. Таа е визитинг професор на Лондонската школа за економија и политичка теорија. Најважните книги: „Пленот на слободата: психоанализа и феминизам по падот на социјализмот“, „(пер)верзии на љубовта и омразата“, „За анксиозноста“, „Тиранијата на изборот“. Книгата „Тиранија на изборот“ е преведена на 13 јазици.

извор: Феномени
превод: Лени Фрчкоска