Што ја поттикнува поделбата во трансатлантската стратегија за вештачка интелигенција?
Откако Соединетите Американски Држави и Европската Унија ги претставија своите соодветни стратегии за вештачка интелигенција (ВИ) ова лето, се појави парадокс: и покрај тоа што споделуваат генерално слични цели – зајакнување на домашните ВИ капацитети, одржување на технолошкото лидерство и управување со ризиците од ВИ – двата сојузника се наоѓаат сѐ повеќе во несогласување околу тоа како да се постигнат овие цели. Оваа дивергенција одразува фундаментални разлики во регулаторната филозофија, економската структура и геополитичкото позиционирање – сето тоа се заканува да го фрагментира она што треба да биде унифициран западен пристап кон управувањето со ВИ во критичен момент на конкуренција со Кина.
Американски пристап: Дерегулација и приватен сектор
„Победа во трката: Акционен план за ВИ на Америка“ на администрацијата на Доналд Трамп претставува визија за ВИ како одлучувачка граница на глобалната економска и безбедносна конкуренција.
Првиот столб се залага за дерегулирана средина предводена од приватниот сектор со намалување на регулативите, промовирање на модели на ВИ со отворен код и забрзано распоредување на ВИ во индустрии како што е здравството, истовремено решавајќи некои прашања за транзицијата на работната сила.
Вториот столб се однесува на енергетскиот капацитет преку надградба на електричната мрежа, обновување на домашното производство на полупроводници, изградба на безбедни центри за податоци и воспоставување мерки за кибербезбедност, вклучително и способности за одговор на инциденти.
Третиот столб, кој се однесува на меѓународната дипломатија и безбедност, настојува да се спротивстави на растечкото влијание на Пекинг во меѓународните управувачки тела и да го извезува целиот пакет на американска ВИ кај сојузниците и партнерите.
Планот исто така ги идентификува финансиските услуги како можност и како ранливост. ВИ се гледа како двигател на финансиските иновации и ефикасност, но и како канал за ризици, вклучувајќи дезинформации, кибер измами и системска нестабилност.
Европски пристап: Регулација и зајакнување на единствениот пазар
„Акциониот план за ВИ континент“ на Европската комисија беше претставен во април 2025 година и е дел од долгата серија извештаи и регулативи преземени од ЕУ за зајакнување на нејзината конкурентност во ВИ. Тој претставува план со пет точки:
-Зголемување на компјутерските модели преку нови фабрики за ВИ, центри за иновации и здружени ресурси.
-Подобрување на пристапот и достапноста на висококвалитетни податоци.
-Забрзување на примената на ВИ преку јавни услуги и индустриски активности.
-Овозможување на амбицијата од извештајот Драги да се „надмине САД во образованието“ кога станува збор за обука и задржување на квалификувани таленти.
-Дополнително зајакнување на Европскиот единствен пазар за ВИ.
И двата пристапа имаат за цел да го зацврстат домашното усвојување и примена на ВИ – често преку државни стимулации кога станува збор за истражување на примени во јавните услуги и охрабрување за многу видови комерцијални активности. Кина дојде до сличен заклучок, со нејзиниот континуиран акцент на користење локални акциони планови за дифузија на ВИ во обезбедувањето јавни услуги и сите видови индустриски активности преку нејзината иницијатива „ВИ плус“. Во најновиот документ на ЕУ за ВИ има малку наводи за Кина, додека пристапот на Вашингтон има и имплицитни и експлицитни конотации за трка главно меѓу него и Пекинг.
Нерамнотежа во финансирањето и капиталот
Двата пристапа, и од САД и од ЕУ, веројатно ќе се соочат со проблеми во врска со капиталот и финансирањето на овие акциони планови.
Во САД, приватните инвестиции во ВИ се многукратно поголеми отколку во ЕУ и Кина. Администрацијата на Трамп ги стави договорите за ВИ во преден план на нејзиниот поширок пристап кон дерегулација – во последните квартали се забележани десетици рунди на ризичен капитал над 100 милиони долари, а големите „мега-зделки“ (само една од околу 40 милијарди долари во првиот квартал на 2025 година) стануваат сѐ почести. Големите играчи како Microsoft се обврзаа на 80 милијарди долари оваа година за центри за податоци способни за ВИ, а вкупните капитални расходи за ВИ и инфраструктура во САД се предвидуваат во стотици милијарди во следните неколку години.
Во Европската Унија, фискалните правила ги ограничуваат нивоата на дефицит и долг: од земјите-членки се бара да го задржат дефицитот под 3 отсто од бруто домашниот производ (БДП) и долгот под 60 отсто. Буџетот на ЕУ изнесува околу 1 отсто од БДП, а клучните инструменти како Механизмот за обнова и отпорност треба да истечат во 2026 година – оставајќи јаз во финансирањето од големи размери.
Во Кина, иако целите за раст остануваат и фискалната политика се одржува „флексибилна“, долговите, слабите приноси од инвестиции во сектори како што се недвижности и производство, како и забавувањето на надворешната побарувачка, го ограничуваат она што Пекинг може унилатерално да го потроши без да ризикува макроекономска нестабилност.
Овие разлики значат дека, дури и кога се споменуваат бројки како „500 милијарди долари инвестиции“, голем дел од тоа има тенденција да се слева во приватен капитал за инфраструктура, облак и производство на чипови, рунди на стартапи и преземања. Тие не се распределуваат рамномерно или не се нужно насочени кон градење стратешки домашни капацитети. Европа и Кина ризикуваат да не можат да го следат темпото на американските капитални расходи, не само поради апсолутните ограничувања на капиталот, туку и поради институционалните, регулаторните и макро-фискалните пречки.
Предизвици за усогласувањето на САД и ЕУ за ВИ
Овие структурни дисбаланси во трошењето се влошуваат со недоследните политички одлуки на САД кои ги оставаат европските партнери да се мачат да се прилагодат. На пример, правилото за дифузија на ВИ на администрацијата на Џо Бајден во јануари 2025 година остави многу земји во Европа со ограничувања за увоз на напредни чипови од САД, што доведе до повик за одржување на „безбеден трансатлантски синџир на снабдување со ВИ технологија и суперкомпјутери, во корист на нашите компании и граѓани од двете страни на Атлантикот“. Администрацијата на Трамп го укина ова правило, а на негово место, ЕУ се обврза да купи 40 милијарди долари чипови произведени во САД како дел од нејзиниот трговски договор со САД.
Оваа интеракција ги открива двете тензии што ја комплицираат усогласеноста на САД и ЕУ во стратегиите за ВИ:
1.Различни временски хоризонти и политичка конзистентност
Пристапот на ЕУ е зацврстен со години на итеративна јавна дискусија во услови на трансформација на пазарот од ВИ – почнувајќи од извештајот Драги, Законот за ВИ (AI Act), па дури и претседателската кампања на Урсула фон дер Лајен за Европската комисија. Спротивно на тоа, американската стратегија за ВИ изгледаше реактивна и темпераментна – менувајќи ги фокусите меѓу администрациите за важни прашања како што се ризикот и безбедноста, моделите со отворен код и контролата на извозот. ЕУ усвои обврзувачки правила како што е Законот за ВИ, во согласност со нејзината поширока традиција на дигитална регулација. За разлика од тоа, американските администрации фаворизираа лесни, доброволни рамки и секторски надзор наместо сеопфатен закон.
2. Зависност на ЕУ од САД и Кина наспроти амбициите за суверенитет
Втората тензија се однесува на комплицираните мотивации на самата ЕУ во контекст на нејзината сегашна економска меѓузависност од САД и Кина. Оваа зависност е видлива низ целиот влезен синџир на ВИ:
Софтверско ниво: Европските фирми во голема мера зависат од темелни модели, облак платформи и алатки за ВИ развиени во САД, обезбедени од компании како Microsoft, Google и OpenAI, што го одразува отсуството на глобално конкурентна европска алтернатива. Во 2025 година, САД произведоа околу четириесет големи темелни модели, Кина околу петнаесет, а ЕУ само околу три.
Инфраструктурно и облак ниво: Се проценува дека „големата тројка“ американски хиперскалери за облак напојуваат околу 70 отсто од европските дигитални услуги.
Хардверско ниво: ЕУ останува структурно зависна од напредни полупроводници дизајнирани во САД и произведени во Азија, при што домашниот сектор за полупроводници во Европа сочинува помалку од 10 отсто од глобалното производство.
Синџири на снабдување: Синџирите на снабдување за критични минерали и постари чипови дополнително ја засилуваат изложеноста кон кинеските производители, кои контролираат значителен дел од влезните суровини и средниот производствен сегмент. Кинеските компании доминираат во рафинирањето на критични минерали како што се ретки земји и графит, неопходни за производство на чипови и опрема за центри за податоци за ВИ. Тие се, исто така, водечки добавувачи на графички процесори од средна класа (mid-range GPUs), мрежен хардвер и компоненти за ВИ сервери.
Признавајќи ги овие ранливости, ЕУ лансираше иницијативи за проширување на домашниот капацитет, собирајќи околу 20 милијарди евра за изградба на „гигафабрики за ВИ“. Овие фабрики би биле способни да вдомат инфраструктура за големи компјутерски ресурси, со цел да се достигнат САД и Кина. Сепак, Европската централна банка забележа дека околу половина од производителите во еврозоната кои набавуваат критични влезни суровини од Кина, известуваат дека се изложени на ризик од синџирот на снабдување.
Финансискиот сектор и акционите планови за ВИ
Усвојувањето на ВИ во финансиските услуги се забрзува – банките сега ја означуваат ВИ како суштина на трансформацијата. JPMorgan известува за стотици продукциски случаи на употреба за измами, маркетинг и ризик, додека виртуелниот асистент „Erica“ на Bank of America има регистрирано над 2 милијарди интеракции со клиенти.
Сепак, финансиските услуги, исто така, претставуваат еден од секторите со најголем ризик за усвојување на ВИ, со оглед на директното општествено влијание на грешките или пристрасноста во кредитирањето, моделирањето на ризикот или следењето на усогласеноста. Усвојувањето заостанува во клучните области, а несигурноста на регулативата, во комбинација со недостиг на таленти, го забавува прифаќањето во апликации со висок ризик како што се кредитното бодување и осигурувањето.
Регулаторната дивергенција ги изострува овие компромиси:
САД се потпираат на доброволни алатки за управување со ризик (Рамка за управување со ризик на вештачката интелигенција на Националниот институт за стандарди и технологија – NIST AI RMF) што им даваат слобода на фирмите да иновираат.
ЕУ, за разлика од нив, наметнува обврзувачкиот Закон за ВИ и секторските упатства од Европскиот орган за хартии од вредност и пазари кои наметнуваат класификации со висок ризик и одговорност на ниво на одбор за ВИ во инвестициските услуги – зголемувајќи ги товарите за документација, тестирање и надзор за прекуграничните финансии.
Овие две тензии – несигурност во политичките активности на САД и јазот помеѓу амбициите на ЕУ за суверенитет и нејзината зависност од САД и Кина за критичните влезни суровини – ќе продолжат да се развиваат во следните неколку години. Приватниот сектор и бизнисот во двете јурисдикции треба да се прилагодат и да ја затворат трансатлантската празнина во регулаторниот пристап кон ВИ.
