Слобода во резерватот

Како автор не сакам да се навраќам на текстови што сум ги напишал порано, во некои други ситуации, во некој друг сплет на околности. Затоа што секој текст е приказна за себе и за моментот во кој е пишуван.

Но некогаш може да се скокне од линијата во редот. Подолу, ќе го прочитате текстот насловен „Слобода во резерватот“, објавен на 31 март 2016 година во „Утрински весник“. Во времето кога весникот уште постоеше, пред да биде насилно угаснат 13 месеци подоцна.

Девет години и четири месеци изгледа како доволен период да се направи пресек каде бевме тогаш и каде сме сега. Изгледа вчудовидувачки дека работите како воопшто да не се промениле, како да стоиме цело време во место од тој ден. Од тој 31 март 2016 имаше едни многу важни зимски избори, па 27 април, смена на власта, па Договорот со Бугарија, па Преспанскиот договор, па подемот и падот на Специјалното јавно обвинителство. Потоа, Францускиот предлог, блокадата во Собранието да се донесат уставните измени, па враќање на власт на оние кои беа власт и на 31 март 2016…

Македонија тогаш беше затворена во себе, нејзе ѝ беа виновни сите однадвор – соседите, Европската унија, непринципелните европски политичари, некои кои сакаат да го поткопаат идентитетот и јазикот. Сега Македонија е уште позатворена во себе, на одреден начин целото општество се претвора во своевидна секта, која изгледа дека е самозадоволна во својот живот и не сака да погледне надвор од прозорецот. Всушност, Македонија се затвори во еден мал периметар, во кој се слушаат само восклици на оние кои мислат дека тие имаат патент на вистината и монопол на животот. Во основа, работата не е убава. Многумина ќе речат дека е многу грда. Македонија не покажува знаци на зреење и развој, туку на еден специфичен вид на патриотска декаденција. Единствено што е променето е бројот на оние што се иселиле од државата. Нивниот број веројатно е зголемен за намалку 100 илјади од 2016.

Еве го тој текст што го напишав пред девет години и четири месеци, па можете да ги потцртате деловите каде што има разлика. Ако има.

* * * * *

Веќе една година слушаме, читаме и учествуваме во времето што е крстено како епска битка на доброто и злото, на иднината и минатото, на демократијата и авторитаризмот, на оние што сакаат промени и оние што би ја мумифицирале сегашноста. Тоа навистина е битка во која има повеќе страв отколку храброст, повеќе исплашеност од сигурноста на денот отколку треперливата неизвесност за можните изгледи на утрешнината. Тоа е битка против она што се чувствува, а не се гледа – страв од празнината.

Асфалтот, суетите и моќта пукаат на сите страни: минатото расте како плевел спритуално униформиран, во неговото име се градат кули на лажни вредности, на планетарни успеси, на достигнувања за кои е мала награда и нобеловото признание. Таа глорификација на една партија, на една структура или на една група ја негува азијатската исклучивост, која секогаш треба да биде на сметката на другите. Тоа е типично провинциска особина. Споменувањето на провинцијализмот не е како навредлива категорија, па и Сиетл (родното место на Џими Хендрикс) каде се седиштата на „Мајкрософт“, „Амазон“ и „Боинг“, е далеку од американските метрополи-вулкани, туку големината на настаните го обликува однесувањето на поединците.

Многумина од нив купуваат костуми од Милано, а идеолошката гардероба им е од Пекинг. Многумина се фалат со дипломите од престижните западни универзитети или со работното досие од важни меѓународни финансиски институции или моќни банки, а целиот систем во кој работат или раководат го пренесуваат преку индиго од Владивосток. Тажните нискобуџетни авиони како волшебен тепих ги развезуваат судбините на илјадници луѓе, кои се удрени како со чекан по глава со помислата дека раснат во погрешно време во земјата којашто се претставува како галактички идеал.

Најголемиот дел од луѓето е принуден да се трансформира, без да забележи, во македонскиот Акакиј Акакиевич, најневажниот протагонист во литературната историја. Тој е никој и засекогаш ќе остане тоа. Многу од личностите во литературата (а понекогаш и во животот) почнуваат како губитници за на крај да станат херои пред да умрат (сетете се само на Жан Валжан). Но нашиот македонски Акакиј (како и оригиналниот јунак од „Шинелот“ на Гогољ) е губитник секој ден. Тој не може да ја заврши реченицата кога зборува со луѓето, тој е бирократ од низок ранг, а кога тоа ќе му успее почнува да се кара, да потценува, да омаловажува, да ги воспева своите успеси, да се потпира на моќта на партијата или некоја друга група, да биде биде исклучив како само тој има да патент на вистината. Тој во еден момент станува како македонски доктор Франкенштајн, ноќе пребира по гробовите на сеќавањата, зема делови од мртовците, ги шие, сече, стокмува за да го создаде оној грозоморен човек. Тоа е страшилото што треба да го плаши македонскиот граѓанин, тоа е тој еклектички човек што е направен од конец и игли. Тој треба да им ласка на суетите, на лажните големини, на историските мисии, на божествените појави, на провидението и храброста. Доктор Франкенштајн го плати цехот за своето откритие, но овдешните доктори уште ја возат дресината со која се стекнува углед и слава; замислена, купена или изработена, сеедно.

Фантомот на Гогољ кај нас се појавува како сентиментална варијација. „Малите луѓе“ од соседството се подметнуваат како енергетска маса за комфорот на оние што командуваат. Приказните, историјата и литературата се преполни со примери на завидливост и презир. Во тие примери кралевите и државниците се осамени, на богатите и успешните луѓе им се поставува пусија од која се отвора жесток оган на љубопитност, потценување или омаловажување. Тие нивното општествено место го градат со пропаганда за големината на нивниот успех, а ги градат своите вили и дворци на осамени места и потоа тргнуваат во поход на купување друштво за да се искупат за неуспехот што го избегнале.

Тие се дел од насилството што се поттикнува под рефлекторите на разумот и на проповедничката улога. Порано умерениот неуспех ве правеше интересен за друштвото, дури беше некој вид ортопедско помагало на човечката солидарност и разбирање. Сега тој умерен неуспех е пропусница за отфрлање кон пештерата на лепрозните како во „Бен Хур“. Порано трпеливоста се фалеше како етичка сила, сега на неа се гледа од висина како на слабост. Сега само парите и замислениот успех се носител на слогата и мирот. Очите се затвораат пред вистината, мракот станува навика. Бедата, како и сѐ друго, станува поднослива. Што значи за онаа жена наведната на машината за шиење која примала 200 евра ако сега добива 30 евра помалку. Таа беда го цементира својот облик и својот склоп. Човекот животари, но преживува слушајќи приказни за оние во кои е натеран да се колне.

Во ова време кога се неми и ѕидовите и совестите, на пример, ќе го прочитате и ова: „Основниот суд Скопје 1 нема да ја коментира вчерашната акција (во Централниот регистар, н.з.) и нивните оперативно-тактички мерки на клопка и заседа на институциите повикувајќи се на судски наредби и анонимни дојави коишто повеќе наликуваат на холивудско сценарио, а не на сериозно и посветено извршување на функцијата на еден орган како што е СЈО“. За каква совест се работи овде? Или за институционален крах – прво се вели дека нема да се коментира акцијата а потоа, во истата реченица, се оквалификува како холивудско сценарио. Што е немо во оваа држава – стравот или послушноста. Што е немо – потрагата по правдата или заштитата на неправдата. Што е немо – судбината на некои луѓе кои во важен момент биле принудени (или посакале) да бидат на погрешната страна на историјата и напредокот и да се впрегнат да ја заштитуваат моќта на оние кои ја инсталирале тагата, неуспехот, сиромаштијата, неразбирањето, присилното заедништво и јужњачката утеха да се заштити посилниот. Што е немо – да проколнуваш како од нигде никаде поради едни бомби да те снајде злосреќната судбина која ќе ти го одземе сонот и мирот во семејството за да ги штитиш оние кои мислат дека го имаат талисманот на недопирливост.

Има ли вистинска цена да се платат доволно задоволствата на суетата и моќта. Ако ја прочитате „Шагринска кожа“ на Балзак ќе разберете дека цената најпосле мора да се плати и дека нема ништо толку потполно како несреќата. За некого е несреќа да се загуби облог во кладилница во 90. минута. За некого, пак, да ја загубат послушната на кметовите кои им служеа со години. Првите тоа ќе го поврзат со лошиот зрак на судбината, додека вторите ќе бараат кој бил тој што извлекол една алка во синџирот. Кај првите добивката можеше да биде знак само за воскреснување на еден ден во потиштеноста на животот, кај оние другите тоа може да значи крај на цел еден свет изграден на сахарин.

Албер Ками напиша дека единствениот начин да се справиш со неслободниот свет е да станеш апсолутно слободен и твоето постење да биде акт на бунт. Генијалниот хрватски новинар Веселко Тенжера во еден свој текст во „Вјесник“ уште во 1972 година на тоа му даде далекувидно толкување како „слобода во резерватот“. Во последно време често слушаме за зборови како „мојата генерација“, „моето време“, „моите успеси“ како за вонвременски подвизи на кои никој не им е рамен во овој резерват. Тоа е состојба која е поврзана со минатото, со самоопределаната улога во него, со исфрлањето на контекстот и неминовноста на настаните. Во тие приказни суетата доминира над успехот. Да бидеш „слободен во резерватот“ значи да се соочиш со времето и затворените конзерви да не се нудат како свежо овошје. Слободата не е испорака која се чува како накитот од бабата во чекмеџе, туку за неа секојдневно треба да се бориш. (Dw)

Љупчо Поповски