Женското лице на војната и историјата

Дел од современото промислување на врската помеѓу книжевноста и историјата се фокусира на групите кои биле изоставени од официјалната историја. Во книжевноста, обидот да се поправи грешката на историографијата води до пишување т.н. апокрифна или алтернативна историја: „Апокрифната историја ѝ противречи на официјалната верзија на еден од овие два начина: или го надополнува историскиот запис, тврдејќи дека го враќа тоа што било изгубено или потиснато; или целосно ја изместува официјалната историја. (…) Во двата случаи, ефектот е да се сопостави официјално прифатената верзија за она што се случило и начинот на кој нештата се одвивале со друга, честопати, радикално различна верзија на светот“ (McHale 2004: 90). Апокрифната историја се фокусира на групи како што се жените, малцинствата, работничката класа. Еден пример за апокрифна историја претставува книгата „Војната нема женско лице“ од Светлана Алексиевич.

„Војната нема женско лице“ е нефикциска, документарна проза. Алексиевич не е толку авторка на книгата колку што е нејзина компилаторка или составувачка. Појдовниот поттик за книгата била незастапеноста на жените во книгите за војната, поради која Алексиевич си поставува цел да напише книга за учеството и улогата на советските жени во Втората светска војна. Притоа, Алексиевич е свесна за хибридноста на книгата: станува збор и за историја и за книжевност. „Историјата добиена од раскажувањето на незабележаниот сведок и учесник. Да, мене ме интересира тоа. Јас би сакала од тоа да направам книжевност. (…) Ми велат: сеќавањата не се историја и не се книжевност, тоа е едноставно живот“ (Алексиевич 2016: 16).

„Војната нема женско лице“ е сочинета од голем број вистинити, доживеани и засведочени приказни. Најчесто, станува збор за сведоштва во форма на мали наративи, фрагменти предадени со едноставен јазик, но со прилично ефективна и/или потресна содржина. Под секое сведоштво стојат информации за жената: нејзиното име, презиме и нејзината улога во војната односно на фронтот. Сведоштвата се групирани според некоја нивна сличност односно доминанта. Во шеснаесет поглавја, Алексиевич внимателно ги класифицирала сведоштвата во кои се искажува исто чувство или сведоштвата во кои се тематизира сличен аспект. Промислувањата, белешките и исказите на Алексиевич обично се наоѓаат пред сведоштвата и служат како вовед.

„Војната нема женско лице“ не само што го манифестира проширувањето на полето на интерес на историјата туку и манифестира неконвенционален приод кон историјата: не се примарни фактите, туку доживувањата односно искуството. Оттаму, во „Војната нема женско лице“ речиси и да не постои историјата за големата победа, а и тогаш кога се зборува за неа – победата не е валоризирана: „Да, победивме, но по која цена! По која стравична цена?!“ (Алексиевич 2016: 67).

 

Сите лица на цензурата

За колективниот однос кон историјата и кон минатото особено се индикативни сведоштвата кои не влегле во првото издание на „Војната нема женско лице“. Тие се додадени во второто издание. Дел од сведоштвата отпаднале по одлука на цензорот, додека, пак, дел од нив ги изоставила самата Алексиевич. Зошто би се изоставиле поедини сведоштва? Изоставените сведоштва се поимаат како премногу тешки, премногу експлицитни. Овие сведоштва откриваат повеќе одошто би требало. Изоставените женски сведоштва се на некој начин субверзивни бидејќи се оддалечуваат од идеализирањето на победата, што е воедно валоризирање на херојското и мажественото. За илустрација може да послужи следниов сегмент: „Се вратив во своето село со два ордена за Слава и со медали. Поживеав три дена, а четвртиот ден изутрина мајка ми ме буди додека спијат сите: ‘Ќерко, јас ти подготвив врзопче. Оди си… Оди си… Ти имаш две помлади сестри. Кој ќе ги земе за жена? Сите знаат дека ти четири години беше на фронт, со мажи.’“ (Алексиевич 2016: 34). Маргинализирањето и стигматизирањето на жените кои војувале се факти кои не влегле во официјалните историски записи како последици од војната. Станува збор за нешто што очигледно е познато, но за кое не се говори.

Друг индикативен сегмент е обраќањето на цензорот кон Алексиевич: „Кој ќе отиде да војува по прочитувањето на ваква книга? Вие ја понижувате жената со примитивен натурализам. Жената-херој. Ја претворате во обична жена. Самица. А кај нас тие се свети“ (Алексиевич 2016: 28).

Освен овие два типа на цензура, се јавува и автоцензура кај жената што раскажува. Алексиевич ќе забележи: „Подоцна уште многупати се судирав со тие две вистини кои живеат во еден ист човек: со вистинската вистина, потисната во подземјето, и со општоприфатената вистина, проткаена со духот на времето. (…) На пример, ако во станот, освен раскажувачката, ако се најдеше уште некој од роднините или пријателите, соседите (особено ако беа мажи), тогаш раскажувачката беше понеискрена и понедоверлива, отколку ако останевме само ние двете насамо. Тоа беше разговор за публика. За гледачот. Стануваше невозможно да се пробијам до нејзиниот личен впечаток, наидував на силна внатрешна заштита“ (Алексиевич 2016: 112). Оваа забелешка потврдува дека најчесто не ја знаеме потполната вистина за минатото бидејќи постои дел од вистината кој е привилегиран, пожелен и кој се артикулира, и дел кој е занемарен. Тоа занемарување, пак, понатаму има своја улога во замолчувањето на жените бидејќи индиректно им ја пренесува пораката дека нивните приказни не се (доволно) важни. Поради тоа, кога зборуваат пред кои било мажи, жените чувствуваат обврска својата приказна и својата вистина да ги прилагодат на општата вистина за војната, која се темели на машкото искуство.