Дали сте платонец или аристотелец?

На крајот од годинава можеби треба да ги релаксираме читателите од грубоста на политиката, од истото па истото што се случува, од фатаморганите, од измамите, од лажните ветувања, од doppelgänger-ите, од лажните пророци, од уште полажните херои… и малку да напишеме некој збор за филозофијата. Всушност за филозофијата во политиката. Може да изгледа нерелаксирачки, но во основа е попријатно од примитивноста на македонската политика.

Како мал увод може да земеме неколку изјави на претседателката Гордана Сиљановска-Давкова од кампањата, особено пред првиот круг, кога милуваше да го споменува старогрчкиот филозоф Платон, настојувајќи да ѝ даде тежина на својата кандидатура и своите ставови.

Во средината на април за време на митингот во скопската општина Центар Сиљановска даде проценка кој треба да се занимава со политиката:

„Затоа, вели умниот Платон, дека со политика треба да се бават филозофите, најумните, што имаат зад себе, што не се поплавени со хормони, што сакаат нешто да остават за заедницата…“

Па како дијалозите на Платон таа од говорницата се трудеше да биде инспирирана од нив:

„Ајде да продолжам во дијалошка форма. Дали Пендаровски водеше дијалог со Владата? Ма, немојте! Па, тој со таква понизност го гледаше претходниот премиер господинот Заев, со таква понизност го гледаше Ковачевски, со каква понизност го гледа и тој другиот, тој фактичкиот премиер, господинот Ахмети. Значи, ако водеше жесток дијалог со Владата, со сите министри, со премиерот, од тоа ќе се родеше некој политички плод, програма, надворешна политика или безбедносна политика“.

Филозофската дебата којашто беснее со миленуими практично се сведува на дилемата дали реалноста го надминува моето физичко јас или е илузија? Христијаните, на пример, веруваат дека секој од нас има непроменлива, постојана суштина наречена душа. Меѓутоа, будистите веруваат дека суштината на јас е илузија и наместо тоа, тие се фокусираат на анатманот, или „не-јас“. Дури и во рамките на истата филозофска традиција, онаа на старите Грци, спорот за ова прашање одеше напред-назад: Дали вистинската суштина на личноста или стварта се наоѓа во нејзината непроменлива природа, битие или во фактот дека се менува, станувате. Платон го аргументираше првото; неговиот ученик Аристотел, второто.

Платон и ученикот Аристотел

Зошто е важен Платон, а зошто можеби уште поважен Аристотел, барем за западната цивилизација. Уредникот по филозофија на Енциклопедија Британика ги дава овие објаснувања, дополнети со историски детали.

Платон (околу 428–ок. 348 п.н.е.) и Аристотел (384–322 п.н.е.) генерално се сметаат за двете најголеми фигури на западната филозофија. Околу 20 години Аристотел беше студент на Платон и колега на Академијата во Атина, институција за филозофско, научно и математичко истражување и настава основана од Платон во 380-те. Иако Аристотел го почитувал својот учител, неговата филозофија на крајот се оддалечила од Платоновата во важни аспекти. Според конвенционалното гледиште, филозофијата на Платон е апстрактна и утопистичка, додека филозофијата на Аристотел е емпириска, практична и разумна. Ваквите контрасти се насликани во фреската „Атинската школа“ (1510) од италијанскиот ренесансен сликар Рафаел, која ги прикажува Платон и Аристотел заедно во разговор, опкружени со филозофи, научници и уметници од поранешните и подоцнежните времиња. Платон, држејќи копија од неговиот дијалог „Тимео“, покажува нагоре кон небесата; Аристотел, држејќи ја својата „Етика“, покажува кон светот.

Како точно се разликува филозофијата на Платон од филозофијата на Аристотел? Еве три главни разлики.

Форми. Најфундаменталната разлика помеѓу Платон и Аристотел се однесува на нивните теории за форми. За Платон, формите се совршени примероци или идеални типови на својствата и видовите што се наоѓаат во светот. Соодветно на секое такво својство или вид е форма што е нејзин совршен примерен или идеален тип. Така, својствата „убаво“ и „црно“ одговараат на формите на убавото и на црното.

За Платон, формите се апстрактни објекти, кои постојат целосно надвор од просторот и времето. Така тие се познаваат само преку умот, а не преку сетилно искуство. Бидејќи тие се непроменливи, формите поседуваат повисок степен на реалност отколку што се тоа работите во светот, кои се променливи и секогаш доаѓаат или излегуваат од постоење. Задачата на филозофијата, за Платон, е преку разумот („дијалектика“) да ја открие природата на формите.

Аристотел ја отфрли Платоновата теорија за формите, но не и самиот поим за формата. За Аристотел, формите не постојат независно од нештата – секоја форма е форма на нешто. Суштински и случајни форми не се создаваат, ниту се вечни. Тие се воведуваат во некоја ствар кога е направена, или може да се стекнат подоцна, како во случајот со некои случајни форми.

Етика. И за Платон и за Аристотел, како и за повеќето антички етичари, централниот проблем на етиката беше постигнувањето на среќа. Под „среќа“ (eudaimonia), тие не разбираа пријатна состојба на умот, туку добар човечки живот, или живот со човечки процут.

Раните дијалози на Платон опфаќаат истражување на природата на различни конвенционални доблести, како што се храброста, побожноста и воздржаноста, како и поопшти прашања, како на пример дали може да се научи доблеста. Сократ (учителот на Платон) е прикажан во разговор со претпоставените експерти; непроменливо, Сократ ги изложува нивните дефиниции како несоодветни. Иако Сократ не нуди свои дефиниции, тврдејќи дека е неук, тој сугерира дека доблеста е еден вид знаење и дека доблесно дејство (или желбата да се постапува доблесно) нужно следи од поседувањето такво знаење.

Во подоцнежниот дијалог на Платон, „Републиката“, ликот Сократ развива теорија за „правдата“ како состојба на душата. Како што е опишано во тоа дело, праведниот или целосно доблесниот човек е оној чија душа е во хармонија. Само филозофите можат да бидат целосно доблесни.

За Аристотел, среќата не е само состојба на душата, туку еден вид правилна активност. Добриот човечки живот, смета тој, мора да се состои првенствено од која било активност што е карактеристична за човекот, а тоа е расудување. Затоа, добриот живот е рационална активност на душата, водена од доблестите. Аристотел ги препознал и интелектуалните доблести, главно мудроста и разбирањето, и практичните или моралните доблести, вклучително и храброста и воздржаноста.

Нашата суштина е онаа која се развива, како што се менуваме како луѓе, мислеше тој. Вие сте тој што станувате. Вашата доблест како човечка индивидуа не е поврзана со никаков статичен, непроменлив идентитет; се работи за личноста во која се претворате – кој сте денес, наспроти тоа кој сте биле вчера или би можеле да бидете утре.

Ова во голема мера е во ваши раце, а не е одредено по природа. „Ниту една од моралните доблести не се јавува во нас по природа“, напиша Аристотел. „Бидејќи ништо што постои по природа не може да создаде навика спротивна на нејзината природа“. Вие навистина сте, во аристотелски термини, животната приказна што ја пишувате преку вашите постапки и навики; како што историчарот и филозоф Вил Дурант го сумираше гледиштето на Аристотел: „Ние сме она што постојано го правиме“.

Политика. Политичката теорија на Платоновата „Република“ е позната по нејзиното тврдење дека само филозофите треба да владеат и по нејзиното непријателство кон демократијата или да владеат многумина. Во едно од неговите последни дела, „Законите“, Платон детално опиша мешан устав кој вклучува елементи и на монархијата и на демократијата. Според толкувањата состојбата на „Републиката“ останала идеална или утопија на Платон, додека онаа на „Законите“ го претставувала најдоброто што може да се постигне во реални околности, според него.

Во политичката теорија, Аристотел е познат по тоа што забележува дека „човекот е политичко животно“, што значи дека човечките суштества природно формираат политички заедници. Навистина, невозможно е човечките суштества да напредуваат надвор од заедницата, а основната цел на заедниците е да го промовираат човечкиот процут. Според Аристотел, државите може да се класифицираат според бројот на нивните владетели и интересите во кои тие управуваат. Владеењето на една личност во интерес на сите е монархија; владеењето од една личност во негов интерес е тиранија. Владеењето на малцинството во интерес на сите е аристократија; владеење од страна на малцинство во интерес на себе е олигархија. Владеењето со мнозинство во интерес на сите е „политика“; владеењето со мнозинство во негов сопствен интерес е „демократија“. Теоретски, најдобрата форма на владеење е монархијата, а следната најдобра е аристократијата. Меѓутоа, бидејќи монархијата и аристократијата често преминуваат во тиранија и олигархија, соодветно, во пракса најдобрата форма е политиката.

Како го гледате светот

Откако имате некаква претстава за што се залагал Платон, а за што Аристотел се доаѓа до прашањето дали сте платонист или аристотелец? Не само во политиката, туку и во вашиот живот. Вашиот одговор може да определи колку можете да бидете среќни.

Американскиот писател Артур Брукс низ двете различни филозофии на Платон и Аристотел вели дека при одговорите на неколку прашања може да се се дојде до спознание за тоа како го гледате светот. Без да се прејудицира однапред кон што сте наклонети.

Значи, кој е вашиот став и како тоа го води начинот на кој живеете? Во што и да верувате, не може да се каже дека не сте во право. Ова исто така може да предвиди колку сте среќни за вашиот живот и иднина.

Аристотелците се гледаат себеси како се движат низ растењето и промените, се среќаваат и развиваат доблест, знаење, просветлување, дури и љубов.

Ништо од ова не значи дека изборот помеѓу платонизмот и аристотелизмот е бинарен апсолут. Филозофскиот табор во кој ќе западнете ќе зависи од тоа како главно се дефинирате себеси и на што ќе одберете да обрнете внимание кај другите додека се движите низ светот.

За платонистите, јас сум ова, а вие сте она, е тоа што го поттикнува поврзувачкиот социјален капитал, во кој луѓето создаваат социјални врски преку заеднички идентитет. Но, ова неизбежно води до внатрешни групи и надворешни групи и конфликт. Аристотелците имаат поголема веројатност да развијат премостувачки социјален капитал, во кој социјалните врски ги поврзуваат луѓето во различни сфери на животот како дел од истата динамична приказна за подобрување и напредок.

Истражувачите открија дека колку посилно учесниците се дефинираат себеси на овој начин, толку понесреќни се кога другите вклучени различно го оценуваат нивниот степен на овие квалитети. На страната на Аристотел, истражувањата постојано покажуваат дека кога луѓето се гледаат себеси како вклучени во промени и способни за напредок, тие се посреќни.

Три чекори

Ако сакате да станете повеќе аристотелски во вашето саморазбирање, Брукс нуди три чекори за да започнете.

1. Најдете ја личноста што сакате да бидете.

За да се ослободите од статичниот идентитет, обидете се да смислите конкретна цел која ќе бара напредок и промени. Добар начин да го направите ова е преку анализирање на она што ве восхитува кај вистинската личност или луѓето на кои се огледувате. Самиот Аристотел го препорачува ова кога пишува: „Луѓето стануваат градители со градење, а свирачите на лира со свирење на лира; така и ние стануваме праведни со правење праведни дела“. Целта не е да се дофати нов фиксен идентитет, туку да се подобри во доблест со следење на конкретен модел за тоа како изгледа успехот.

2. Разложете ги карактеристиките на вашиот модел на компоненти.

Личноста што сакате да ја имитирате несомнено има пакет карактеристики што ви се допаѓаат, а можеби и некои што не ви се допаѓаат. Запишете ги сите. Да речеме дека би сакале да ја имитирате нејзината чесност, работна етика и креативност, но не и нејзината повремена надменост.

3. Направете план.

За да бидете добар аристотелец, потребен ви е план за трансформирање во секоја димензија на вашето посакувано подобрување. Еден практичен начин да се направи ова беше популаризиран од Бенџамин Френклин, кој се обиде да се трансформира себеси со поставување на календарска мрежа: Секоја недела, тој ќе настојуваше интензивно да практикува една од 13-те доблести што сакаше да ги негува. Значи, првата недела: воздржаност. Втора недела: штедливост. Трета недела: искреност. И така натаму.

Брукс образложува дека културата денес веројатно ќе ве поттикне да бидете платонист – да се дефинирате себеси како посебен вид на личност, со фиксен, постојан карактер. Ова секако е погодно за бизнисите и политичките партии: ве прави повторен клиент, сигурен гласач, верен донатор. Имањето на таков непроменлив идентитет може да биде привлечен ако исто така ви дава чувство на припадност како „еден од нас“, а не „еден од нив“.

Но, исто така може да ве остави заглавени во околности кои можеби не ви се допаѓаат, а тоа ќе ве направи помалку среќни отколку што би можеле да бидете. Наместо тоа, станете повеќе аристотелец, а тоа може да ве ослободи, препорачува Брукс.

Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.(DW)

Љупчо Поповски