Како станав реалист

Денко Малески

Како станав реалист? Одговорот е едноставен: ме натера маката. Пред триесет и пет години, тоа беше сознанието дека, како одговорен за надворешната политика на една држава која, среде етничи војни, беше „фрлена“ на меѓународната сцена, морам да го премостам во себе длабокиот јаз помеѓу начелата на „новиот светски поредок“ прогласени на крајот од Студената војна и она што се случуваше во реалниот живот во мојата дотогашна држава Југославија и на меѓународната сцена.

Во моментот кога, со помош на теоријата на реализмот, си ги објаснив нештата за светот каков што е а не каков што сакав да биде, се смирив и ништо веќе не можеше да ме поколеба во исправноста на мојата позиција. Патем, разбрав дека, согласно реализмот, Македонија не е некаква вечна жртва на некаков вечен меѓународен заговор, туку само една мала и слаба држава, новодојдена на светската сцена која мора да се избори за своето место под сонцето. И дека, во одсуство на моќ, тоа мора да го стори прилагодувајќи се на реалните состојби. Реализмот ми овозможи да ја формулирам и да ја спроведувам надворешната политика без да му се „лутам“ на светот и без да му се „жалам“ на народот за неправдите кон мојата држава. Зашто, глупаво е да се жалиш некому за тоа што светот е таков каков што е а не онаков каков што го замислуваш дека треба да биде, нели? Всушност, во светот каков што е, во светот на реализмот, Македонија има многу пријатели и голема поддршка за опстанок на нашата нација и држава. Тие години, се повеќе почнував да се сомневам дека комунистичката утопија ја заменуваме со утопијата на либералната демократија како „светски процес“.

На Конференцијата за Југославија која почна во 1991, се беше во знакот на победата на либералната демократија, владеењето на правото и мирот во свет во кој демократиите не војуваат меѓу себе. Ова е ново време, ова не е времето кога империјалистичките сили склучувале мир и цртале граници на туѓи држави, туку време на владеење на правото и правдата, ни порача Робер Бадинтер, претседателот на уставниот суд на Франција. Доказ беше и свикувањето на Конференцијата на која самите требаше да го исцртаме мировниот план и сопствената иднина како суверени држави по дисолуцијата на федерацијата. Но, како што ќе се покаже набргу, миривни планови не можат да ја „прецртаат“ реалноста туку мораат да ја следат логиката на моќта. На почетокот на војните доминираше српската моќ а на крајот американската која, со интервенција на бојното поле, го нацрта мировниот план усвоен во Дејтон, Охајо. И додека светот гледаше на војната во Југославија како на некакво отклонување од принципите на „новиот светски поредок“ базиран врз владеење на правото и правдата, кај мене почна да растат првите сомевања околу тоа дека навистина сме стасале до „крајот на историјата“. И следствено на тоа дека меѓународната политика е нешто суштински друго од она што отсекогаш била: интереси, војни, рамнотежа на сили…Се само не чисто право и чиста правда, како што не учеше нашата нова утопија.

Во разговорите вон од конференциската маса на која сите се повикуваа на правото и правдата, добронамерни политичари ми укажуваа да не верувам премногу во декларираните принципи и, со помош на дипломатијата, да се погрижам за безбедноста и за мирот на својата земја. Возејќи се кон скопскиот аеродром, на крајот од неговата посета на Македонија во 1992, данскиот министер за надворешни работи Јенсен, ми вели: продолжете со полтиката на мир и внимавајте да не предизвикате војна зашто никој од нас нема да ви притекне на помош. Ми е срам, вели, што, иако сведоци на злосторства во војните во Југославија, на нашите состаноци во луксузни дворци низ Европа, таа точка е последна на дневниот ред а нашето внимание е целосно посветено на Маастрихт, но тоа е така во политиката. Не можеме да ве признаеме, ми вели американски соговорник, зашто се ближат избори а на нашиот кандидат Џорџ Буш постариот му се важни гласовите на грчката заедница во Америка. Клинтон, неговиот противкандидат, пак, од истите причини излегува со јавна поддршка за грчката позиција во спорот со Република Македонија. Но, тоа е така во политиката. А правото , а правдата?

Гледајќи ме како агонизирам околу спорот со Грција која ни го попречи патот кон меѓународното признавање, како и воздржаноста на ЕЗ и на Америка, со правото и демократските принципи, да „пресечат“ во наша полза, пратеникот на државниот секретар на САД, Лоренс Иглбергер, Роберт Фровик ме упати на книгата на Тукидид „Пелопонеските војни“. Иако, во текот на неговиот престој во Скопје, се спријателивме, тој сепак не можеше да ми рече да не и верувам баш во се на Америка или на Европа оти ќе беше крајно непрофесионално од негова страна да ја критикува државата која што го испратила во дипломатска мисија. Но, можеше тоа индиректно да ми го каже,верувајќи дека ќе разберам што сака да ми порача. Така, во ерата на големата победа на либералната демократија и „крајот на историјата“, на триумфот на правото и правдата, на рамноправноста на поединците и на нивните држави, на униполарниот момент на свет со една голема сила, Америка, Фровик ме упати на час по отрезнување. Ме упати на автор кој е татко на модерниот реализам, чија филозофија може да се изрази во една единствена речница:„Силните го прават она што можат, а слабите она што мораат“. Вториот дел од реченицата се однесува на Македонија, се разбира. Книгата ја прочитав и си ја „врзав во крпче“.Како претставник на мала држава, не беше ниту лесно а уште помалку популарно да ја соочувам македонската јавност со овие реалности на меѓународната политика. Но, немаше друг пат за мене, сега откако ја разбрав вистината. Ама другите на ја разбраа.

3 / 4

„Нема мали држави, има само мали министри за надворешни работи“, извика некој во македонскиот парламент. Треба образование, помислив. Така, крајот на мојот политички ангажман како министер за надворешни работи, го означи почетокот на една посветена работа да се воведе научната дисциплина Меѓународна политика на Правниот факултет во Скопје. Ми беше сосема јасно дека без ова образование, само со правото, новите генерации не ќе можат успешно да ја водат држава во меѓународните односи. При едногодишниот престој на универзитетот во Принстон, попрецизно во универитетската библиотека, напишав една книшка од стотина страници посветена на таткото на реализмот, атинскиот генерал и подоцна историчар Тукидид ( Деновиве, тој текст излегува во продолженија на страниците на списанието „Фокус“). Напишав и преведов една обемна читанка со најпознатите текстови на реалистите и на идеалистите. Пред вас се авторите кои ги читаат вашите колеги на курсевите по меѓународна политика на Принстон, на Харвард, на Стенфорд или на Оксфорд, знаев да ги охрабрам и да ја поттикнам љубопитноста на моите студенти. За жал, темелите на оваа научна дисциплина кои ги поставив пред дваесет и пет години, денес се обраснати во пиреј, растението со кое, од за мене неразбирливи причини, толку често се идентификуваат Македонците. Добро, ја разбирам метафората, ама подобро ќе беше да се исплевеше пирејот и тука да никнеше нешто вредно. Што?

Знаење за најопасната сфера од човековото живеење во нуклеарната ера – меѓународната политика. Зашто, како што напишал некој, ако еден ден биде уништена нашата цивилизација, тоа нема да биде од пандемија или од глад, како во минати времиња, туку од надворешна политика. Значи, на државата и е потребно добро образование за меѓународниот поредок во кој државите, раководени од своите интереси се натпреваруваат за безбедност и за опстанок; знаење дека системот е анархичен во смисла дека нема глобален авторитет врз државите во форма на светска влада; дека основното начело на поведението на државите е начелото на самопомош; дека државите настојуваат да ја максимизираат својата моќ; дека воената и економската моќ се главните извори на сила; дека постои безбедносна дилема за тоа што другата држава ми подготвува дури и кога се вооружува само одбрамбено; дека војните се неизбежни, па оттаму трагичната реалност дека конфликт меѓу големите сили во борба за моќ неретко зарвшува во светски војни; дека нуклеарна светска војна би го означила крајот на човештвото после која живите би им завидувале на мртвите; дека моралот и идеологијата се од второстепено значење кога се работи за националниот интерес и за моќта. Или како што би рекле реалистите, меѓународната политика се истите овие проклети работи одново и одново низ историјата на човештвото.

Живот без идеали ? Не. Согласен сум: Каков би бил тој живот без идеали. Ама, прво разбери го светот каков што е и не го мешај со оној каков што сакаш да биде. Од позициите на реализмот, таа непопуларна ама безбедна, за твојот народ, за твојата држава и за светскиот мир, теорија на меѓународната политика, образувај се, зборувај ја вистината и работи напорно за остварување на твоите идеали за мир, за правда и за повеќе морал. Никако обратно.