Три приказни за растењето кое (понекогаш) боли

„Одбивам да ги лажам децата. Одбивам да им го служам с*ањето за невиноста,“ вели Морис Сендак во интервју за Гардијан.

Веројатно таков им бил ставот и одговорноста која си ја задале Цветка Бевц кога ја пишувала „Стаклени пламени“, Филипа Даудинг со нејзината „Светулка“ и Ида Млакар Чрнич и Петер Шкерл кога ја пишувале и илустрирале „Овде, во близина, живее едно девојче“. Овие три приказни за деца неодамна беа објавени во превод на македонски јазик од издавачката куќа Чудна Шума.

Објавувањето на книги како овие, и уште неколку современи книжевни дела за млади кои се појавија периодов, најголем дел во превод, пополнуваат една долгогодишна празнина во книжевноста за млади, а тоа се книги кои отвораат комплицирани социјални и семејни прашања, а притоа не се ниту индиректно патронизирачки и советодавни, ниту, пак, ги нудат традиционалистичките решенија како најпозитивни.

Кон „Стаклени пламени“

Дури и во контекст на хармонично семејство и привилегирана социјална позадина растењето подразбира надминување чудни самонаметнати пречки, повнатрешнети очекувања, непредвидливи осцилации во самодовербата и чувството за сопствената вредност. Амбивалентен однос кон своето тело. Суптилни односи на моќ меѓу врсниците и најблиските пријатели. Истовремена веселост и константен немир. Сокривање на секоја ронка ранливост.

Толку за „безгрижното детство“ и „ова ти се најубавите години“. Не благодарам. Не мора да се повтори 🙂 Но, што кога тој деликатен период дополнително се комплицира.

На пример, како во „Стаклени пламени“ на  Цветка Бевц (во превод на Дарко Спасов)

„Марјетица Смртник е пријатно девојче во тинејџерски години. Нејзиниот живот никогаш не бил лесен. Татко ѝ ги напуштил уште кога била мала, а мајка ѝ оттогаш почнала да пие алкохол. Марјетица тоне сè подлабоко поради големите проблеми дома и на училиште. Влегува во лошо друштво и е подготвена да направи сè за да остане дел од него“ стои во описот на издавачот.

Приказната е исклучително искрена во однос на комплицираните семејни односи, една огорчена мајка – алкохоличар која станува неспособна да биде родител на своите деца, татко кој суштински го нема (секако не е проблем физичката раздвоеност на семејството, тука проблемот е отфрлањето на семејството). Во ваков контекст, Марјетица е повредена, револтирана, автодеструктивна, но пројавува и засилена потреба да биде прифатена и сакана. Резултатот од овој склоп на околности се гледа во изборот на новите пријатели и партнер и ризиците на кои се изложува во некаков неуспешен обид да ја отапе болката.

Како што истакнува и самата авторка, приказната е измислена, но како и секоја измислена приказна, таа е базирана на многуте слични приказни за деца на родители кои страдаат од зависности и кои понекогаш и самите „кокетираат со зависностите“.

Кон „Светулка“

„Светулка“ исто така тематизира нарушени семејни односи, но без елементите на вознемирувачката отвореност која е случај кај  „Стаклени пламени“.

„Светулка живеела во паркот спроти куќата на мајка ѝ. Таму било побезбедно. Но откако се случува лошата ноќ и ја одведуваат мајка ѝ која ја напаѓа полицијата со бејзбол палка, социјалните служби ја праќаат Светулка да живее со тетка ѝ Гејл. Таа речиси и да не ја познава Гејл, но дознава дека има продавница за костуми. Да, Светулка можеби страда од ПТСН, но би можела да се навикне на капење во када, повторно спиење на кревет и носење што е можно поразлични костуми на училиште. Но каде е „дома“? Што е „семејство“? Кога сме кај тоа, која е Светулка… и кој костум е вистинскиот?“ пишува издавачот.

И двата романи ги тематизират нарушените семејни односи. Сепак, „Светулка“ – која е наменета за помлади читатели на 11-15 годишна возраст – иако не ги премолчува комплицираните емоции и борбата со траумата, нив ги прикажува низ потопла и позаклонувачка искреност. Без вознемирувачката компонента соодветна за малку повозрасните тинејџери кои се претпоставената читателска публика на „Стаклени пламени“.

Она што е заедничко за двата романа се вознемирените и тешки мајки. Додека првото прашање кое непромислено би се поставило би било зошто токму таа демонизација на мајките, малку подлабоко размислување всушност нѐ води кон заклучокот дека овие романи одбиваат да го прифатат стереотипот за мајката која е пожртвувана светица, туку ја претставува како човек кој едноставно попушта пред налетите на компликации и болка, па паѓа во зависност или во некаква депресија. Романите зборуваат за тоа колку во некои околности е тешко да се биде родител и колку родителот може да биде непријатен и тежок за разбирање за сопственото дете.

Интересно за двете книги е тоа што и двете девојчиња, Марјетица и Светулка, полека заздравуваат во закрила и друштво на повозрасна жена. За Светулка тоа е нејзината тетка, театарска костимографка која има во својот дом чува стотици театарски костуми, додека кај Марјетица станува збор за најава која се чувствува како почеток на закрепнувањето – таа ќе учи да работи со стакло во работилницата на тетка ѝ  Габриела.

Среќниот крај се најавува под закрилата на пријателството со помалку чудната тетка која живее сама, се занимава со некакава уметност и носи енергија на креативност, слобода, љубов и спокој. Домот на тетката станува простор каде од грешките се учи, траумите се надминуваат, и каде конечно од плеќите се отфрла товарот кој не им припаѓа(л) на децата.

Кон „Овде, во близина, живее едно девојче“

„Овде, во близина, живее едно девојче“ е една од оние книги за кои зборовите, позитивната критика или промотивните текстови всушност се вишок. Некогаш едноставно треба да имаме храброст да бидеме ранливи и да ѝ дозволиме на енергијата на текстот да помине низ нас. Кога нешто е толку добро и толку тажно… просто губите зборови. Текстот на Ида Млакар Чрнич (во превод на Дарко Спасов) е приказна за Другоста, односите на моќ и менувањето. Младиот читател треба да се остави на нејзината “разорна моќ”.

Секое време продуцира свои приказни. Во секоја приказна се вплетени стотици претходни приказни, а, како што пишува Ендрју Симс „на прогресивната политика ѝ се потребни добри приказни исто толку колку што ѝ се потребни факти и политики. Без нив таа ќе се скрши и ќе пропадне (…) Повеќето приказни, на некое ниво, претставуваат извесен обред на премин низ тешкотии до зрелост, свесност или разрешување. Сега, повеќе од кога било чувствуваме дека ни требаат нови приказни за да нè водат низ нашите вознемирувачки времиња“.

Под напливот на навидум нов и тврдокорен конзеративизам кој повикува на „семејни вредности и фиксирани, однапред одредени идентитети“ приказни како овие – за комплексноста на семејството, чудните патеки на растењето, болното трансформирање на децата во родители, ранливи родители кон под товарот попуштаат, суровоста на социјалните разлики, но понекогаш и суровоста на самите деца – ја отфрлаат таквата лага и на генерациите нови читатели (а се надевам и на нивните родители) им ја кажува вистината за кршливоста на луѓето. Што е уште поважно, овие приказни зборуваат за можноста тие емотивно да закрепнат, да се извлечат од ситуацијата на туѓите грешки и својот очај околу нив. И да продолжат понатаму. За втората шанса.

Лени Фрчкоска