Време, простор и припаѓање

На 12 ноември, во независната книжарница Модо Инфошоп, лоцирана на Виа Маскарела во Болоња, Италија, се одржа една од многуте презентации кои се организираа во последниот период низ Италија, од Неапол до Палермо, Пиза, Сиена, Сиракуза, итн. на последната книга на Ијан Чемберс насловена Лампедуза/Газа. Колонијалниот часовник и прекинати јазици. Книгата ја презентираше Вики Младенова, а присутен беше и авторот Ијан Чемберс.

Чемберс е писател и независен истражувач. Во минатото предавал Културни и Пост-колонијални Студии на Универзитетот Ориентале во Неапол. Неговите последни публикации ги вклучуваат насловите Мноштвото гласови на Медитеранот (2007), Медитерански блуз (2020) и заедно со Марта Кариело ја објавил Медитеранското прашање (2019). Во 2022 година бил член на колективот „Jimmie Durham & A Stick in the Forest by the Side of the Road“, кој учествуваше на Documenta Fifteen. Редовно пишува за Il Manifesto.

Во продолжение, следува краткото експозе на Младенова.

Пред да започнам со една поширока рефлексија, би сакала накратко да го врамам текстот што денес го претставуваме, книгата Лампедуза/Газа. Колонијалниот часовник и прекинати јазици на Ијан Чемберс (Iain Chambers, Lampedusa/Gaza. L’orologio coloniale e i linguaggi interrotti, Orthotes Editrice, 2025). Не се работи за традиционален текст со линеарна структура, туку за една констелација од интервенции кои ги иследуваат поврзувањата на тоа што Чемберс го нарекува просторвреме (spaziotempo) на модерноста.

Содржината на книгата сама по себе претставува мапа. Текстот се отвора со дел насловен „Колонијалниот часовник“ — кој вклучува клучни поглавја како „Пресметувајќи се со времето“ и „Миграции, уметност и урнатините на Европа“ каде, меѓу другото, се продира и во ефектите од недамнешните случувања на последната Документа 15, одржана во 2022 година во Касел. Потоа продолжува со најактуелното поглавје што зборува за нашиот сегашен колонијален момент, насловено „Привидите на Газа“. Книгата завршува со делот „Прекинати јазици“, кој ги истражува темите на тн. „распарчена граматика“ и „начини на гледање на миграцијата“ како „начини на раскажување…на светот“.

Оваа траекторија — од времето, низ просторот, до јазикот (прекинатите граматики) — ни нуди координатите за читање на нашата современост.

И токму од првиот дел, „Колонијалниот часовник“, наоѓам поттик за да започнам со следнава рефлексија.

Во една убава рецензија на Лампедуза/Газа напишана од Франческо Феста (Sparare sugli orologi), се споменува едно интересно историско случување: чинот на пукање во часовници, изведен од некои француски револуционери во Париз во 1830 година и подоцна од комунарите во 1871 година. Оваа слика разбуди во мене една мисла: што останува ако мерењето на времето — што само по себе значи бележење на разликата од една минута до друга — бидува прекинато? Одговорот е спонтан но обременувачки: останува колонијалната разлика.

Колонијалната разлика, значи, не се однесува само на историските периоди на колонизацијата и деколонизацијата. Ниту се исцрпува со историјата на модерноста измерена во јуридичкиот простор-време на нацијата-држава. Таа го обележува тој период и опстојува во неговите ефекти. Опстојува движeјќи се низ значењата и операциите на онаа насилна моќ што ги воспоставува и одржува поредоците, создавајќи и распределувајќи политичка и финансиска сила.

Во нашето сегашно време, колонијалната разлика се манифестира во пресекот на материјалната реалност. Се манифестира во политичко-онтолошката интервенција што ја воспоставува разликата меѓу ‘ние’ и ‘вие’, меѓу ‘нашиот’ и ‘вашиот’ животен простор. Тоа е основната платформа врз која животот се оценува како достоен, или дури и како воопшто живлив.

Во тој смисол, функцијата на колонијалната разлика и нејзината флексибилност е способноста да го транспонира својот режим на опака моќ. Тоа е насилството што ја празни животната сила од внатрешниот непријател. Тоа е насилството што минува низ граници, приграбува природни ресурси, ја воведува војната како продолжена политика. И тоа е насилството што ја прави задолжителна економската и социјалната прекарност во име на концентрација на капиталот. Но, и покрај оваа флексибилност, колонијалната разлика задржува препознатливи координати во секој нејзин преклоп: имено, белиот западен свет и неговото наследство.

И тоа нè води директно кон книгата. Како што пишува Чемберс:

Она што започнува од онаа страна на границата и во граничната зона на контроли, исклучувања, смрт и масакри — било во Газа, северно од реката Јордан или во Средоземното Море — се шири во централните зони на модерната држава и нејзините растечки авторитарни мерки. Палестина и мигрантите стануваат термометар за мерење на политичката температура на секојдневниот живот (стр. 9). (преводот од италијански на македонски е мој).

Фигурата на странецот — мигрантката бегалката, но и Палестинката — сведочи за колонијалната разлика како состојба во која човештвото и самата можност за живот се ставаат на испит.

Ова се случува на две рамништа. Прво: од перспектива на правото и субјективноста. Тука, Арентовото „право да се имаат права“ се доведува во прашање. Второ: од перспектива на формализираните епистемологии, односно монокултурата на западната мисла. Тука се доведуваат во прашање плуралните можности за раскажување други приказни, или за давање глас на јазици што инкорпорираат други реалности. Реалности кои, како што предлага Ашил Мбембе, може да се замислат во рамки на „космолошки поредок“ и взаемна зависност, а не во суверениот поредок во кој живееме денес.

Есенцијализацијата на насилството врз мигрантите и бегалците е секогаш присутна на западниот хоризонт. Како што е секогаш присутна и опасноста да не се именуваат, или да се сведат на бројки телата што пристигнуваат на бреговите на европската тврдина. Ретко како што е случај во Лампедуза/Газа, Ијан Чемберс успева да ги избегне овие навики на доминација.

Во книгата, телата што патуваат, приказните во движење, животите што се трансформираат — се препознаени како сила. Како сила на живото. Странецот, во тој смисол, е последниот сигнал дека спротивно од моќта на поредокот чуван од границата, животот може да постои/опстои и да се спротивстави како размена на начини на живеење, на рамниште на сингуларната плуралност.

Оваа размена е содржана во незавршените архиви, во прекините на културните целини, во прекинатите јазици, во ликвидните врски што ја создаваат општествената можност за животот. Таа е во генеалогиите што официјалните истории не успеваат да ги избришат. Тука станува збор за човечката етика и човештвото, најпосле. Или, како што пишува Чемберс:

Денес, доаѓајќи од многу Југови на светот, од Латинска Америка, Африка и Азија, по минувањето низ Балканот и европските граници, мигрантите повторно го актуелизираат повикот на Франц Фанон да се побара од другите човечко однесување. Ние сме тој друг (стр. 27).

Мигрантот, небелото тело, дури и ако е тивко и безживотно, ја поткопува политичката и филозофската парадигма на Европа и Западот. Неговото присуство го доведува во прашање мојот авторитет во светот. Тоа и го објаснува стравот и насилството во одговорот (стр. 26).

Која е, тогаш, силата што ѝ се спротивставува на оваа мрежа на човечност(и)? Што ѝ се спротивставува на идејата за Еден Свет во кој сите живееме заедно, како што пишуваше Хана Арент?

Фигурата на Палестина, или на Палестинката — која ги допира прашањата на припадност, земјата, мобилноста — нуди индиректен одговор на ова прашање. Прашање кое, како што нагласува Чемберс, е прашањето на современата демократија.

Од другата страна, значи, стои тврдината на модерниот модел на припаѓање: статусот на граѓанин, признаен само кога може постојано да ја репродуцира нацијата. Фигурата на Израел, во тој смисол, е конечниот бедем на овој модел. Или, како што пишува Славој Жижек во својата книга Насилство (2008) во врска со неговите посети на Израел и Република Српска, тоа е чувството на престој во земја на „фундаментално злосторство“. Фундаменталното злосторство е токму ова: она што се случува кога земјата постанува простор на суверениот поредок на нацијата-држава. Неопходноста на насилството, во тој смисол, е очигледна. Го видовме тоа и при распадот на Југославија и раѓањето на балканските национални држави. Во оваа констелација, одговорите на прашањето „кои сме ние“ не можат да бидат ништо друго освен конзервативни или, понекогаш, тоталитарни.

Чемберс гради фронт против овие навики. Нè поттикнува да се придвижиме самите кон позицијата на другиот. И, истовремено, се обидува да отвори други мапи, да оживее заборавени архиви и генеалогии, и да ја посочи критичката и ослободителна способност на мислата и уметноста.

Можеби стиховите на американскиот поет и теоретичар Фред Мотен (2019) добро го опишуваат овој гест: “Does art move / against our / terrible capacity / to settle? Or does / it settle where / we move?”.

Вики Младенова