Жива филологија

Ова прашање го позиционира крајот во однос на животот, истражувајќи дали и како може да се живее одовде или отаде животот, ги расчленува мноштвото одговори во две епистемологии: мисла за крајот на животот, контекстуализирана во тн. монокултура на знаење, и политичката имагинација која одбива да се сосредоточи во канонизирано знаење, но бара излез и го материјализира повикот на Пулчинела: Таму каде што има катастрофа, има и пат за бегство (Ubi fracassorium, ibi fuggitorium). Политичката имагинација, меѓу другото, проникна во она што крајот или катастрофата го суспендираше, за миг, но во сеопфатна смисла, оскудувајќи ја нужноста и фиксираните значења во современиот свет, посочувајќи ги како извор на пустош: во економска смисла – пустош на капиталот, во јуридичка смисла – пустош на универзалноста на човековите права, во еколошка смисла – пустош на природата. Силата на политичката имагинација се содржи во сите појави што животот на Земјата го прават очебијно неодржлив.

Спротивно на политичката имагинација, мислата за искуството на крајот оперира во делимитиран простор. Тоа беше евидентно за време на густата расправа, артикулација и анализа во врска со постоечкиот статус на глобалното човештво: пандемија со болеста Ковид-19, попрецизно од предводниците на таа расправа кои веќе располагаат со главниот означител во западната култура – логосот, неговата ерекција и западоцентричност. Водејќи се од белегот на супериорност, и обидувајќи се да ја објаснат материјалната условеност со болест, како во политичка, така и во здравствена смисла, филозофскиот јазик и филозофот-автор го отуѓуваат текстот од стварноста и стварноста од текстот. Чудниот случај на италијанскиот филозоф Џорџо Агамбен, и низата текстуални обиди да ја анализира пандемиската стварност, го потврдува ова поразително својство на западноцентричниот логос, кој го конзервира интересот за животот и го раздружува од неговата материјална (временска и просторна) трансформација. Без претензија да се нападне или критички да се оцени работата на Агамбен, чиј опус е навистина фасцинантен, во продолжение ќе биде истакната неговата заситувачка присутност во расправите поврзани со Ковид-19, како оприсутен, отуѓувачки гест. Агамбен, веројатно, е најзначајниот жив филозоф кој на западната мисла ѝ понуди заокружен филозофски систем со неговиот 20-годишен истражувачки проект и деветте книги под насловот Homo Sacer, базиран на две важни парадигми: гол живот и состојба на исклучок. Филозофските премиси на Homo Sacer направија пресврт во модерната филозофија и многу други истражувачки области; анализата за тоа како правото интервенира во доменот на животот, сообразувајќи ја моќта со одлуката, наместо нормата, во врска со животот и смртта – го канонизираше Агамбен како референтен современ автор. Од таа позиција, и во контекст на Ковид-19, како верен чувар на западноцентричниот логос, со своите тези и нивни аргументации (почнувајќи со објавен текст на 26 февруари 2020 година, на блогот на Quodlibet насловен Una voce) Агамбен ја очуди истражувачката фела во Италија и пошироко. Инсистирајќи на својот заокружен, затворен филозофски систем и нахално растоварувајќи ги своите парадигми од историчност и последична материјалност, филозофот-автор ја протера стварноста од дискурзивната рамка на анализа, филозофскиот јазик го напушти тековниот, разболен живот во заедница, неговата набљудувачка улога беше преклопена со главната одлика на западноцентричниот логос: вонредното исклучување. Настапите во јавност на Агамбен, кулминираа со неговото обраќање во Сенатот на италијанскиот парламент, на седница на Уставната комисија (7 октомври, 2021 година). Во континуитет, инсистирајќи на главните парадигми од неговиот филозофски систем, отуѓувајќи ја стварноста од текстот, Агамбен пред италијанскиот парламент и целата италијанска јавност, која неодамна ја имаше улогата на набљудувач кога армиски возила ги изнесуваа ковчезите со мртви од болеста Ковид-19, аргументираше против некои од мерките за спречување на ширењето на вирусот SARS-CoV-2, како на пример мерката која се однесува на тн. green pass (вакцинален сертификат). Зачудувачки, во оваа аргументација Агамбен користеше примери што во заглушувачката расправа околу Ковид-19 ги користат десничарски post-truth блогери, „комплотисти“ (види повеќе кај Ди Чезаре, Il complotto al potere, 2021), дури и no-vax движењето – од сталинистичкиот период на владеење во СССР и тн. пропусници за движење помеѓу советските региони, преку фашистичките закони од 1938 година во Италија и граѓаните од втор ред, до Давидовата ѕвезда. Обеспокоен од неговиот филозофски заокружен систем, отуѓен од пандемиската стварност, Агамбен се судри со нешто што може да се нарече мртва природа на текстот.

Материјалниот контекст на катастрофата или живот во време на пандемија, ја судри тн. монокултура на западното знаење со една јадра забелешка, трогателно срочена во колумна на Ема Гинзфорт: „И по којзнае кој пат, пак го мислам истото: всушност, мислам дека мислиме отповеќе, дека исчитавме многу, учиме многу, оптоварени сме со дискурс кој ни отежнува да воспоставиме вистински контакт со стварноста, контакт кој често станува расцеп, парче болка, нешто што недостасува, нешто што е отидено по ѓаволите“ (Гинзфорт, 2020). Во овој текст, Гинзфорт предлага овој пат нашата политичка имагинација да не се измолкне на една размисла, за која, конечно, треба да имаме сила – размисла за слабоста, кревкоста. Неизвесно е дали оваа размисла за кревкоста ќе го открие одново тоа што недостасува или е отидено по ѓаволите; потрошноста на нашите тела, кои одново се откриваат како главни означители, полека станува единственото средиште на животот, животот се одвива во потрошни тела – и тоа ја заклучува катастрофата што сега е во тек, а потоа и новата што сигурно ќе се случи. Од оваа перспектива, констатирајќи ја слабоста и потрошноста на телата како основен ресурс за политичко позиционирање, видливо е дека катастрофата суспендираше и еден модел што подмолно, многу често и очигледно, го доведе нашиот еко-систем до неповратна точка на уништување, а човештвото го присили на отуѓен занес – моделот на виталност. Во име на виталноста и семожноста на една форма на живот која лажно се прогласи за супериорна – човечкиот живот – беа сторени повеќе злосторства, формализирани преку економска експлоатација, легализирана неправда, еколошко истребување. Но, едно злосторство, повторно на линија на виталноста како одлика на супериорната форма на човечкиот живот, токму во услови на пандемија со болеста Ковид-19, се покажа како кртечина од која се изриени другите злосторства; имено, станува збор за густиот и систематизиран напад на принципот на меѓу-зависност. Мерките против ширење на вирусот SARS-CoV-2 (како заштитната опрема и одржувањето социјална дистанца), вознемирувачки и истовремено вдахнато, индуцирано од најинтимните односи, до односите во заедницата или културата на колективно живеење, строго упатија на тоа дека животот е возможен само ако е меѓу-зависен, дека супериорноста на една форма на живот што треба да преживее е неиздржано, расистичко толкување на живиот, органски свет на Земјата. Сега, со оглед на ново откриениот политички потенцијал на слабоста, како и на несетното враќање на принципот на меѓу-зависност, се наметнуваат неколку согледувања: активирањето на овој принцип и вдомувањето на слабоста како сила е возможно во услови на продлабочен контакт со животот, на грижа за себе која едновремено е грижа за другиот; поредокот во кој се одвива животот денес не е само јуридички (nomos basileus), не го опфаќа само нормираниот живот, туку итно станува збор за друг поредок, базиран на вклучување, а не исклучување или органски поредок (cosmos basileus). Тоа го заговара африканскиот автор Ашил Мембе и тврди дека новата задача на критичката теорија, всушност, е наоѓање начини како да се живее заедно на уништена планета; како Земјата да биде споделено место и како на животот што се одвива тука да му биде признаена, препознаена и прегрната плуралната граматика односно сврзаните форми на (минерален, воден, растителен, животински, човечки…) живот што го оформуваат органскиот поредок. Монокултурата на мислењето нема да биде од помош. Истава доведе до нешто што веќе го нарековме мртва природа на текстот, негово отуѓување од стварноста и обратно. Новата задача за тоа како да живееме заедно на уништена планета несомнено треба да биде артикулирана во рамки на жива филологија (filologia vivente). Пред да продолжиме со овој концепт на Антонио Грамши, нѐ сепнува една интимна размисла за тоа што значи слабост, други, меѓу-зависност во најсмалениот, секојдневен живот што го водиме и нашите значајни, возљубени, дури и непознати други што нѐ опкружуваат. Сепнати, повторно мислиме на стиховите од песната Да се чита наутро и навечер на Бертолт Брехт:

Мојот љубен
ми кажа
дека му требам.

Затоа
добро се грижам за себе
пазам каде одам
плашејќи се од којагоде капка дожд
што може да ме убие.

Жива филологија или filologia vivente е еден концепт што се наоѓа во затворските белешки на Антонио Грамши (Грамши, 1971), во кои тој се обидува да предложи еден поинаков, „со-сочувствен“ начин на организирање на колективниот организам. Според некои толкувачи, живата филологија го надминува текстот и се фокусира на конкретни социјални и политички околности со кои самиот текст би требало да се поврзе и да биде под нивно влијание. Оваа поинаква епистемолошка подлога не го вклучува само знаењето, додека канонизираното знаење го прилагодува, односно склопот на искуствено, сетилно и висцерално знаење го прогласува за еднакво валиден извор. Предизвикот кој го содржи живата филологија, а на кој се надоврзува и повикот на Мембе во врска со новата задача на критичката теорија, очигледно упатуваат на една поинаква епистемологија, не на западоцентрична, туку на нешто што Боавентура де Соуза Сантош го нарекува „екологија на знаење“ (Сантош, 2014). Преку екологијата на знаење треба „да се изземеме од смртоносната апстракција на западната мисла“ (цитирано кај Чејмберс, 2021). Екологијата на знаења е некаква извесна стратегија која се спротивставува на западната монокултура и она што таа го прогласува за исклучива вистина. Со таа стратегија можеме да создадеме нехиерархиска комуникација и да постигнеме споделена смисла (која може да биде смислата на органскиот поредок), со оглед на тоа дека споделената смисла ги инволвира и споделените страсти, чувства, емоции и искуства кои ги истакнуваат, но и ги бришат разликите, и сето тоа е впишано во принципот на меѓу-зависност. Свиокот кон екологијата на знаење може да биде збунувачки и понатаму да постои сомнеж дека текстот ќе успее да се соживее со самата стварност. Но неисклучувањето на изворите на знаење, локалниот живот и неформалните пракси што се однесуваат на животот во заедница, споделеното добро, интимниот емотивен регистар што може да крепи дури цела планета, подразбира дека може да се спојат многуте точки по хоризонталната поставеност на животот, неговото изобилство и радикалната вредносна еднаквоста на сите форми на живот. По нивното спојување, можеме (одново) да ја откриеме постоечката географија како место на нашата заедница и да бидеме лојални на неа.

Чуму сиот овој напор? „Екологијата на знаења посегнува кон создавање на нов вид врска, прагматична врска помеѓу научното знаење и други видови знаења. Се состои од гаранцијата за „еднакви можности“ за различни видови знаења, вклучени во поширока епистемолошка аргументација со насока на зголемување на нивните придонеси кон градење на „друг можен свет“ или поправедно и демократско општество кое исто така ја балансира својата врска со природата. Екологијата на знаења е положена во идејата за радикално со-бивство [оприсутено заедништво]. Екологијата на знаења ги предизвикува универзалните, апстрактни хиерархии и самата моќ која низ нив се сместува во историјата“ (Сантош, 2014). Оттука, екологијата на знаење ни овозможува стварноста да биде соживеана со текстот, затоа што текстот повеќе не е апстрактен. Тој се урива во материјалните услови на знаењето и умеењето кое се наоѓа на маргините на западната монокултура.

Враќајќи се на нашата географија, спојувајќи ги точките по хоризонтот на изобилство на животот, остварувајќи нехиерархизирана комуникација, споделената смисла и неисклучувањето ќе го притиснат овој текст, кој во првиот дел посветува внимание на чудниот случај на Џорџо Агамбен, да заврши вака. Извор на знаење важно за целата заедница станува ракотворбата и нејзините еколошки импликации; во случајот на Атиџе Муратова тоа е документарното сведочење во „Медена земја“ на еден важен превод на принципот на меѓу-зависност, кога медот од дивите пчели е поделен со јазикот кој вели „пола за мене, пола за нив“. Понатаму, изградбата на водоводен систем во село Боговиње од локалното население чија потреба за здрава, питка вода го претвори здруженото локално умеење во извор на самоуправувачко знаење, востановувајќи го споделеното добро (водата како common) како подлога на солидарност во заедницата (повеќе во документарецот на Плоштад Слобода, 2020). Преведено со некои зборови на пензионерот Џафер Зијгали од Боговиње, токму напорот да се живее добро едновремено ги сообразува локалното умеење, природата, и солидарноста и оттука произведува знаење за тоа како да се одговори на предизвиците на модерното живеење. Отпадничкото, маргинално знаење за квир љубовта, загубата и грижата може да ја спаси планетата, свртувајќи го вниманието кон истите преклопени, меѓузависни потенцијали и страдања, од грижа до загуба. Станува збор за извонредно јасна нишка проткаена низ уметничкиот опус на Велимир Жерновски, кој на својата квир уметничка традиција неодамна ја надоврза темата на Антропоценот со проектот Отаде црнилото.

Катастрофата е сродена со барање излез. Излезот е вон текстот, но и понатаму му отстапува место во рамки на живата филологија, што ги воедначува изворите на знаење. Нашите тела се потрошни, слаби и животот треба да се здобие со нова кинетика за да ја издржи оваа потрага; наместо да расте, треба да одрасне, наместо да возвишува исклучувачки хиерархии, треба да се шири по изобилувачкиот хоризонт; наместо да се забрзува, треба да биде бавен. Одломката со наслов „Мислење пешки“ во Медитеранска мисла на Франко Касано (Темплум, 2011) е мојата стратегија за излез од катастрофа и последниот допир на нечии прсти со нечии трепки, меѓу кои првично се вовлекуваат зборовите, нека биде овој: „(…) Треба човек да почувствува како уморот, небаре меланхолија, му ги обзема рацете и нозете, срцето да му го стегне завист кон слатката анархија на оние кои од миг во миг си го измислуваат патот … Да чекориш бавно значи да ги дознаеш илјадниците различности на сопствената форма на живот … Да чекориш бавно значи да филозофираш како сите други, да живееш со поинаква брзина, да бидеш поблизу до почетоците и краевите, онаму каде се стекнува големото искуство на светот …“ (Касано, 2011).

Вики Младенова

извор: Медуза
*Пократка верзија на текстот послужи како експозе за дискусијата со наслов Култура и уметност на работ на криза, организирана од Локомотива на 17.11.21, како дел од проектот Уметност Клима Промена.