Мицкоски треба да го спаси судството од Мицкоски

Зуфер Бајрами

Поразително е кога слушаш како премиерот на твојата држава, “сериозен” аспирант за влез во ЕУ, повеќе од една недела секој ден зборува за судскиот буџет: како тој ќе дозволел да има вработувања и планови за унапредувања без да биде информиран, па потоа предупредува дека ако се зголеми уделот за судството, тогаш судството само ќе треба да набавува хигиенски средства и да реконструира објекти (со фуснота дека ќе мора да има ригорозна контрола, бидејќи тој е одговорен пред граѓаните за тоа како се трошат народните пари). Потоа секој ден, како хистеричен свиркач, алармира дека судството бара поголем буџет само за повисоки плати на судиите.

А кога ни тој аргумент не е доволен, изнесува статистики за тоа колку други земји трошат за судството, упорно обидувајќи се да нe убеди дека законска ставка од 0,8% е премногу па по аналогија со праксата во други држави, буџет ни половина од законскиот, според него е доволен за нашето судството. Не разбирам каде точно му останал меракот на премиерот.

Во набавката на хигиенски средства, во плановите за вработување и унапредување во правосудството, или можеби во потенцијалните високи плати во судството?

Ако премиерот навистина мисли дека единствено владата располага со толку специфично знаење за тоа како се купуваат хигиенски средства и како се вработува и унапредува во судството, тогаш владата сигурно досега ќе го имаше решено проблемот во државните институции каде ни тоалетите не работат, а камо ли администрацијата.

Флоскулата дека само владата е одговорна пред граѓаните за трошењето на народниот денар едноставно не држи. Сите столбa на државната власт се одговорни и треба да даваат отчет пред институциите и органите за контрола. Ако премиерот мисли на политичката одговорност, тогаш според она што го гледаме владата продолжува да работи во духот на славните максими “како до сега” и “имало и ке има”.

Замислете што би се случило ако по аналогија со логиката на премиерот, судиите почнат да применуваат странски практики и закони на пример во роковите, во видот и висината на казните и во низа други клучни аспекти, само затоа што сметаат дека домашните закони не се совпаѓаат со нивните лични убедувања за тоа како треба да изгледаат работите.

Не може да се игнорира фактот дека оваа влада има значајна народна поддршка. Но исто така не може да се игнорира ни јавниот дискурс на премиерот кој очигледно охрабрен од таа голема поддршка почнува да се наметнува како некој sui generis врховен морален авторитет, некаков наш домашен “Цинцинатус” кој, барем според неговата реторика, дошол да не спаси од “злобното” и “корумпирано” судство.

Кога сме кај корупцијата и ваквите нови “неприкосновени” морални авторитети, за секого што сериозно се занимава со проблемот на корупцијата е неизбежно да се спомне принципал агент теоријата, која има клучна улога во разбирањето на динамиките за кои зборуваме овде. За тие што не знаат, кај нас целата законска и институционална архитектура во процесот на приближување кон ЕУ е инспирирана, креирана и имплементирана како реформа која е заснована врз принципите на принципал агент теоријата.

Сакајќи да ве поштедам од теорискиот вортекс: со неколку зборови, принципал агент теоријата ја објаснува динамиката меѓу принципалот, кој делегира овластувања, и агентот, кој треба да ги спроведува. Во поширок контекст, принципали би требало да бидат граѓаните, парламентот, владата или раководните институции, додека агенти се оние што ги имплементираат политиките. Поради т.н. асиметрија на информации, принципалот речиси никогаш нема целосна слика за тоа како агентот навистина постапува. Кога агентот почнува да работи “приватно” (класичниот принципал агент проблем), принципалот има на располагање инсентиви (награди или казни) чие применување треба да го воспостави нормалниот институционален еквилибриум. Оваа динамика навистина функционира и тоа многу добро во држави со висок степен на интегритет во управувањето и владеење на правото и тоа без судски совети и 300 други чуда.

Но кај нас нема ниту управување со интегритет, ниту интегритет, ниту владеење на правото. Нема “принципали“. Сите се „агенти“ и секој работи за својата приватна агенда, вклучувајќи го и премиерот, кој покрај очигледниот конфликт на интерес и пристрасност, покажува и арбитрарност во почитувањето на законите. Теоретичарите на оваа тематика сметаат дека, за системот да функционира неопходно е да постојат т.н. (principled principals), најблизок превод би бил “принципиелни носители на моќ“ кои зависно од потребата, ќе наградат со “морков“ или ќе дисциплинираат со “стапче по рачињата“.

Кога такви актери нема во државата, неизбежно е улогата на принципалот да ја преземе меѓународната заедница (во нашиот случај ЕУ, САД…), што токму и се случува денес. Независното судство веројатно нема да го намали притисокот од ЕУ и САД, но сигурно ќе го компартментализира и насочи. Денешниот притисок насочен кон Мицковски не е затоа што се очекува тој да го спаси судството, туку поради тоа што извршната власт упорно инсистира да го микроменаџира судството. Следствено, голем дел од ниската доверба во судството е резултат на ваквото микроменаџирање.

Никој не бара од Мицковски да направи нешто посебно, доволно е тој да ги почитува законите. Кога законите ќе се применат и во словото и во духот од страна на извршната власт, тогаш заслужената критика и притисокот за судството ќе се насочат ексклузивно кон судската власт.