Во потрага по загубениот мирис
Долго време го имав заборавено мирисот на парфемот кој во младоста нецели две години беше мојот најдраг невидлив придружник. Тогаш само што бев открила дека имам речиси мистична поврзаност со мирисите. Да можев, ќе се капев во мириси. А затоа што истата мистична поврзаност со мирисите ја имаа и моите две помлади сестри, волшебната течност во кафеавото стаклено шишенце брзо ја снемуваше. Паметам, сестра ми Донка прва го донесе парфемот „VU“, од Ted Lapidus, од едно студиско патување во Венеција, есента 1979-та. На почетокот на зимата истата година јас отпатував во Рим. Оттаму се вратив со нови резерви од омилениот парфем. Во тоа време, кога во скопските парфимерии мирисите се викаа „Покосено сено” или „Црна мачка”, најновите парфеми од прочуените дизајнери можеа да се купат само во странство, на Запад, на „шопингот” во Трст или во Солун. Го барав тој парфем една година подоцна и во Лондон, но не го најдов, ама затоа го открив мојот втор фаворит во младоста, парфемот „Magie Noir“ од Lancome. Подоцна тој стана белег за мене, како да беше мојата втора, невидлива, миризлива кожа.
Тогаш почнав да насетувам дека мирисите се поврзани со најтаинствениот дел во човечкото битие. Тие се недофатливост и ефемерност, минливост која во себе го конзервира засекогаш изминатото време. Чиста сетилност и чист дух, паметење и спомен, истовремена сетилност и духовност. Затоа имињата на европските градови за мене мирисаат до ден-денес на парфемот што сум го купила првпат таму. Иако не го купив „VU“ во Венеција, сепак, самото име Венеција за мене мириса на тој парфем. Кога ќе го помирисав, ми долетуваа слики на зеленикавата вода во венецијанските канали, со блесокот на стаклото од Мурано и златните мозаици во Сан Марко. Кон тие слики се придружуваа уште постари спомени, поврзани со Венеција. Тие потекнуваа од времето кога бев ученичка. Вујко ми Коле, тогаш матурант во средното уметничко училиште во Скопје, беше на студиско патување во Венеција. Нам, на внуците, тој ни донесе оттаму пенкала кои за нас беа волшебни. Кога горниот дел се вртеше, се појавуваа слики од Венеција, со гондоли, канали, прочуени мостови и цркви. И, секако, за брат ми Наум, едно чудо шарени џамлии! Не се осмелував да го понесам магичното пенкало во школото, туку го чував дома, скриено во фиоката. Со него пишував многу ретко. За да не се истроши. Уште го паметам допирот врз неговата мазна метална, блескава површина! Кога мислам на пенкалото, тоа денес за мене мириса на парфемот „VU”. Како и на дивертиментото 136 на Моцарт, кое го слушав на концертот заедно со мажот ми, во октомври 2006 godina, во салата во прочуениот музеј „Ca‘ Rezzonico“. Затоа што на почетокот на 2006-тата беше починал брат ми Наум, кој толку уживаше во патувањата во европските градови и секогаш оттаму се враќаше со нови парфеми за нас, сестрите, но и за себе, сето време над зеленикавата вода во венецијанските канали ми проблеснуваше погледот на неговите блескави, благи зелени очи. Сите тие нешта, тажни и радосни, сите сакани ликови, сите изговорени зборови, разменетите насмевки на среќа со љубените луѓе, лебдеа околу мене во мирисот на волшебниот „VU“.
Мозокот е можеби поумен од срцето
Тогаш веќе одамна бев станала „Прустијанка”. Го познавав и го сакав творештвото на Пруст, но ја знаев и поврзаноста на мирисите со сеќавањето, со чувствата и со „воскреснувањето” на минатото. Веќе знаев дека ние луѓето имаме 30 милиони клетки за мирис, дека уште во мајчината утрова бебето може да го помириса мирисот што го сака мајка му. Мирисите имаат директен пристап кон центарот за сеќавањето во мозокот. За значењето на миризбата и сеќавањето на моето бегалско детство пишував уште во моето прво прозно дело „Егејци”. Таму се работеше за миризбата на цветот од роза што го купував во градината на една куќа, крај старото џаде во Автокоманда, на мојот пат од школото до дома. Долго потоа зборовите „градина“ и „куќа” за мене мирисаа на цветот на стариот трендафил во една туѓа градина. Во мојот втор роман, „Снегот во Казабланка”, главниот лик, Дина Аспрова, по долгото поклоничко талкање низ Европа се враќа во Скопје, трагајќи по местото каде што била одајата на прабаба ѝ, за да го најде изгубеното сеќавање на мирисите од таа одаја. Тие за неа беа мирисите на одаите во зимата во Скопје. Оние на дуњите, јаболката и дињите. Последните плодови на есента, поставени недозреани врз старите шифоњери, за да зреат во зимата. Затоа што мирисите имаат директен пат до центарот за паметење, тие не само што нѐ потсетуваат на изминатото време, на напуштените места и домови, туку (барем според интензитетот на мирисот во нашиот ум) тие небаре буквално нѐ враќаат на тие места, во тоа време.
Кога се преселив во Германија, споменот на омилениот парфем од младоста остана во Скопје заедно со сите мои роднини и со сите други нешта, кои не може да се понесат со себе во друга земја. Како мирисите од градината и од куќата во Скопје, како мирисот на лебарата, во која секое утро купував леб, бурек и гевреци. А можеби мозокот е поумен од срцето, па му помага при разделбата да не боледува многу, „заклучувајќи” ги некои од спомените во своите најдлабоки дипли. Така и јас го бев заборавила мирисот на „VU“ цели три децении.
Споменот на слаткиот мирис од младоста
Во еден мај, непосредно пред мојот 65-ти роденден, ненадејно во умот се врати сликата за зеленикавата вода на морето во Венеција. И блесокот на шарените џамлии на брат ми Наум, кој тогаш беше починат веќе десет години. Одеднаш ме обзеде копнеж по мирисите на младоста, небаре тие да беа еликсирот на животот. Како во мене да се будеше чувството што го имаше девојката, додека одеше по калдрмата крај Вардар и ја мирисаше свежината на водата во воздухот. Во истиот миг се врати и тој, волшебниот мирис на парфемот „VU“ на Тед Лапидус! Неколку дена прашував во парфимериите во Келн дали сличајно имаат некое заборавено шишенце со тој еликсир на мојата скопска младост. Потоа почнав да го мирисам насекаде. Во крупните цветови на розовиот божур, во перуниките од келнскиот пазар. Знаев дека тоа што не се одвојуваше од мене како миризлива сенка не доаѓаше однадвор, туку од најдлабоката длабочина од моите спомени на домот во Скопје. Се чудев како сум можела да го заборавам токму тој мирис цели три децении. Во тие денови заспивав со споменот на благиот, сладок мирис на младоста. Трагав по парфемот по сите веб-страници на фанатичните љубители на парфемите, надевајќи се дека ќе најдам податок кому парфимерот Лапидус му ја отстапил формулата на својот прочуен парфем, затоа што дознав дека одамна не се произведува под името „VU“.
Во Скопје, во тие денови ненадејно се влоши здравјето на мајка ми. Сепак, не ми паѓаше на памет дека може да е сериозно. На крајот на неделата стигна веста дека мајка ми штотуку починала. Во истиот миг светот стана стерилен. Немаше веќе ниту мириси ниту тонови. Три дена подоцна, на летот за Скопје за погребот на мајка ми, јас и ќерка ми, полни со тага и трепет, од окното на авионот ги гледавме зелените падини на Скопска Црна Гора, планинскиот превез кој мајка ми постојано го имаше пред очи додека седеше во дворот. Во истиот миг срцето ми го исполни непозната радост, небаре мајка ми ме држеше во прегратката, кога таа беше уште млада, а јас бев девојка. Нејзината невидлива прегратка мирисаше на „ВУ”, на загубениот мирис. Тој за неа беше радоста со трите ќерки, а за мене мирисот на мојата скопска младост.
